6 - §. Ривожланган давлатларда мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш усуллари
Мижознинг тўловга лаёқатлилигини таҳлил қилиш деганда мижозга берилган кредитни ишлата олиш ва қайтариб бера олиш имкониятини ўрганиш тушунилади. Дуненинг кўп мамлакатларида мижознинг кредит лаёқатлилиги турлича аниқланади.
АҚШда мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш ва кредит рискини минималлаштириш мақсадида 5 "С" номини олган усулдан фойдаланилади. Бу усул асосида мижоз фаолиятини баҳолашнинг қуйидаги мезонлари ётади.
Бу усул бўйича мижознинг обрўси, масъулият даражаси, қарзни тўлашга бўлган истаги ва тайёргарлиги текширилади. Даставвал банк мижознинг: ўтмишда ўз мажбуриятларига қандай муносабатда бўлганлиги; қарзларни тўлашда камчиликлар бўлганлиги; кредитланувчи субьектнинг иқтисодда, бозорда қандай мавқега эга эканлигини текширади. Бунда банк қарздор билан суҳбат олиб боради, архивдан мижоз тўғрисида материалларни олиб, таҳлил қилади, бошқа фирма ва банклар билан маслаҳатлашади ва ҳоказо.
Қарздорнинг тўлов қобилиятида унинг молиявий имкониятлари, унинг кредитни тўлаш қобиляти қарздорнинг фойда ва зарарлари ҳамда келажакда бўлиши мумкин бўлган ўзгаришлар пухта таҳлил қилиш орқали аниқланади. Унда банк қарзни тўлаш бўйича мижоз маблағларининг 3 манбасини чуқур ўрганиб чиқади. Булар:
"Беш ойлар"га қайтар эканмиз, шуни таъкидлаб ўтиш керакки, банк асосий эътиборини бошқа омилларга ҳам, жумладан, фирмаларнинг акциядор капиталига, унинг тузилишига, актив ва пассивларнинг бошқа моддаларига бўлган нисбатига ҳамда қарзнинг таъминланишига, унинг етарлилик даражасига, сифатига ва қарзни тўламаслик ҳолида гаровни сотиш даражасига қаратади.
Сўнгра, кредитга бўлган талабномани қараб чиққанда умумий шарт-шароитлар жумладан; давлатдаги ишбилармонлик иқлимини аниқловчи ва банк билан биргаликда қарздорнинг ҳолатига таъсир этувчи омиллар: иқтисодий аҳвол, монанд товар бўйича бошқа ишлаб чиқарувчилар томонидан рақобатнинг мавжудлиги, солиқлар, хом ашёга нарх-наволар ва бошқаларга эътибор қаратилади.
Англия банкларида мижознинг кредитга лаёқатлилигини аниқлашда саволлар варағи мавжуд. Саволларга жавоблар банкка кредит бериш карорини қабул қилишга имкон беради. Қуйида шундай савол-варақнинг намунасини келтирамиз.
Авваламбор қарз олувчи (borrower)га таъриф берилади.
Унинг оиласи, обрў - эътибори, софдиллиги, банкка танишлиги, банк билан муносабатлари.
Бошқарув таркиби малакаси - маълумоти, мутахассислик бўйича стажи, бошқара олиш қобилияти;
Тўловга қобиллик - тўлов интизомига риоя қилиш, бизнес талабларига ресурсларнинг мослигига эътибор берилади. Кейин эса қуйидаги асосий кўрсаткичлар текширилади:
Юқоридагиларни ўзида ифода қилувчи "Parts" номли қарз олувчи қобилиятини таҳлил қилиш усули кенг тарқалган бўлиб, унда:
Мижозларнинг кредитга лаёқатлилигини текширишнинг бошқа усуллари ҳам мавжуд. Мижознинг кредитга лаёқатлилиги асосида мижознинг фаолиятини характерлайдиган зарур ахборотларни йиғиш ётади. АҚШ ва бошқа Ғарб мамлакатларида мижознинг кредитга лаёқатлилигини таҳлил қилишда банклар учун махсус ҳуқуқий норма ва қонунлар мавжуд. Мижозлар ҳисоботларини банклар томонидан таҳлил қилиниши икки хил кўринишга эга: ички ва ташқи кўринишга эга. Ташқи таҳлил шу қарз олувчи фаолиятини бошқалар билан солиштиришдан иборат. Ички таҳлил эса молиявий ҳисоботларнинг турлича қисмларини маълум вақт оралигида солиштиришдан иборатдир.
Хорижий давлатлар амалиётида мижознинг пул оқими чуқур таҳлил қилинади.
Пул оқими мижознинг ўз харажатларини қоплаш ва қарзларни ўз ресурслари ҳисобидан тўлаш қобилиятининг ўлчамидир.
Бундай таҳлил турлича олиб борилади, жумладан, бу мақсадда қарз олувчининг пул маблағларининг ҳаракат ҳисоботидан фойдаланиши мумкин.
Бунинг учун мижоз пул маблағларининг ҳаракати ҳақидаги ҳисоботи тузилади ва у қуйидаги саволларга жавоб беришига имконият беради.
Банк амалиётида мижознинг кредитга лаёқатлилигини текширишнинг тўғри ва эгри усуллари мавжуддир.
Тўғри усуллардан кам фойдаланилади. Бунда мижоз томонидан тўпланган баллар, у олишга ҳақли бўлган ссуда суммасига тенглаштирилади.
Эгри усуллар эса жуда кенг тарқалган. Унинг мазмуни турлича баҳолаш кўрсаткичларига маълум баллар беришдан иборатдир. Бунинг натижаси бўлиб мижознинг кредитга лаёқатлилигини синфини аниқлаш хизмат қилади. Ўз - ўзидан аён бўлиб турибдики, мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашда баллар тизимидан фойдаланиш - энг объектив ва иқтисодий асосланган қарорларни қабул қилиш жараёнидир. Ягона муаммо шундан иборатки, бунда мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш бўйича ахборотларнинг янгиланиши талаб қилинади, бу эса ўз навбатида, банк учун жуда қимматга тушиши мумкин. Шунинг учун унча катта бўлмаган банклар одатда ахборот базасининг чекланганлиги ва кўп харажатлилиги туфайли мижознинг кредитга лаёқатлилигини таҳлил қилишда "коэффициентлар" усулидан фойдаланилади.
Тўловга лаёқатлиликни таҳлил қилиш асосида мижознинг фаолиятини тўлароқ акс эттирувчи маълумотни йиғиш ётади. АҚШ ва бошқа Ғарб давлатларида тўловга лаёқатлиликни аниқлашда банк томонидан қўлланиладиган маълумотларни йиғиш тартиби ва маълумот ҳажмига тегишли махсус юридик нормалар ишлаб чиқилган. Унда кўрсатилишича тўловга лаёқатли бўлган ихтиёрий қарз олувчига кредит бериш мумкин. АҚШ Конгресси "Тенг кредит олиш имконияти тўғрисида"ги (ECOA) -Equal Credit Opportunites Act) қонунни қабул қилган. Қонунга мувофиқ кредиторлар томонидан кредит қарз олувчиларнинг ёши, оилавий аҳволи, жинси, дини ва миллатига қараб ажратилмаслиги керак. Кредит ҳақиқатда мижознинг кредит тўлай олиш қобилиятига қараб ажратилиши лозимлиги кўзда тутилган.
Мижозни тўловга лаёқатлилигини аниқлашда ва банк томонидан анкета тўлдиришда асосий мезонларни белгилайдиган бошқа бир юридик ҳужжат АҚШ ФРТ томонидан қабул қилинган "В" йўриқномасидир. Бу йўриқномада қайси маълумотлар мижозни тўловга лаёқатлилигини аниқлашда балли тизим қўлланилиши мумкинлиги кўрсатилган; мижозга қарши ишлатиладиган маълумот йиғишдаги чекловлар ҳам кўрсатиб ўтилган.
Масалан, қарз олувчи мажбуриятлари бўйича жавобгарлигидан қатъий назар ўз оиласи ҳақида анкетага маълумот ёзиши керак.
Кредиторлар эса кредит олиш учун аризани олганларидан кейин 30 кун мобайнида мижознинг кредит олиш имконияти ҳақида унга хабар қилиши керак.
Масалан, Буюк Британия Парламентида 1993 йил мамлакатнинг йирик банкларидан бири (N) National Westministir Bank кўп йиллар давомида ўз мижозларидан сиёсий ахборотлар ва сўровлар олганлиги ҳақида тортишувлар бўлган.
АҚШда қонун қарз олувчининг оилавий аҳволи ва ҳолати, телефони бор-йўқлиги ҳақидаги маълумотларни мижозлардан йиғиш имкониятини банклар учун чеклаб қўйган.
Чет эл адабиётларида мижознинг кучли ва кучсиз томонлари, унинг имкониятлари ва рискини аниқлашда "SWOT" (S - strong, W - weak, O-opportunites, T-threat) методидан фойдаланилиши мумкинлиги тўғрисида фикр билдирилган. Бунда мижознинг тўловга лаёқатлилилигининг асосий мезонлари ; яъни:
Мижознинг молиявий ҳисоботининг банкирлар томонидан таҳлил қилишнинг икки хил шакли бор: Ички ва ташки таҳлил. Ички таҳлилда мижоз ҳисоботининг муҳим элементлари бир-бирига таққосланади ва маълум вақт давомида ўзгариши таҳлил қилинади. Ташқи таҳлилда қарз олувчи бошқа қарз олувчилар билан таққосланади.
Ички таҳлил коэффициентлар таҳлили бўлиб, унинг иккита камчилиги бор: 1) Коэффициентлар мижоз операциялари қандай ўтаётганлиги тўғрисида маълумот бермайди; 2) Таҳлилда ўтиб кетган маълумотлардан фойдаланилади, лекин кредит келажакдаги фаолият учун берилади.
Кўпгина ғарб мамлакатларида мижозларнинг тўловга лаёқатлилигини баҳолаш қуйидаги йуналишларда олиб борилади:
Кўпинча мижознинг пул оқимлари тўғрисида маълумот талаб қилинади.
Пул оқими (cash flow) - бу мижознинг харажатларини ва мажбуриятларини қоплаш учун хусусий ресурсларининг етарлилиги ёки йўқлигини ўлчайди. Хорижий давлатларда мижознинг кредитга лаёқатлилигини аниқлашда қуйидаги тартибда пул маблағлари ҳажми аниқланадаи:
17 - жадвал
Қарз олувчининг пул маблағлари ҳаракати тўғрисида ҳисобот.
| Кўрсаткичлар | Жами | Жорий йил | 30 кундан ортиқ | 60 кундан ортиқ | 60 кундан ортиқ | 1 йилдан ортиқ |
|---|---|---|---|---|---|---|
1. Даромадлар:
|
||||||
2. Харажатлар:
|
||||||
| 3. Ссудани қоплаш учун жами (1 - 2); Ортиқча "қ"; Етишмовчилик "-". |
Юқоридаги жадвал келажакда ссудани қоплаш имкониятини ўрганиш учун ишлатилади.
Ривожанган мамлакатларда мижозни кредитлашнинг муҳим жиҳати кредит бериш жараёнининг (юридик ва жисмоинй шахсларга) марказида инсон туради. Масалан, Германияда қандай кредит олишдан қатъий назар, қарз олувчи ўзининг шахсий фазилатлари ва тўловга лаёқатлилиги тўғрисида бир қатор ҳужжатларни банкка бериши лозим.
Кредит бериш жумбоғини ечишда немис банкини қизиқтирадиган муаммолар қуйидагилардан иборат:
фойдаси, шахсий қарзлари, солиқ мажбуриятлари, оила аъзоларининг мулкий ҳолати, мусобақаларда иштироки.
Саволларга жавоблар банк бўлимида суҳбат, телефон ёки анкета бериш орқали аниқланиши мумкин.
Немис банкларида мижознинг тўловга лаёқатлилигини баҳолашда аризанинг "Ойлик даромад ҳисоби" бўлими асосий ўрин эгаллайди.
| А: Ойлик даромад | В: Ойлик харажати |
|---|---|
| солиқдан ташқари маош | жорий харажатлар |
| болалар учун олинадиган нафақалар | суғурта бадаллари |
| пенсия | олдинги кредит учун тўловлар |
| омонатлар ва қимматли қоғозлар бўйича фоизлар | квартира тўловлари |
| бошқа даромадлар | бошқа харажатлар |
| ЖАМИ: А | ЖАМИ: В |
С: Ихтиёридаги даромад (А - В)
Ҳозирги вақтда Германиядаги барча тижорат банклари индивидуал шахсларга берилган ссудалар тўғрисида Бундес банкнинг махсус департаментига маълумот беришлари шарт. Бу банкнинг шу сферадаги фаолиятини назорат қилишга имконият яратиб беради.
Франция ва Бельгияда тижорат банклари Марказий банкдан индивидуал ссудаларни тўламайдиганлар ҳақида маълумот олиш ҳуқуқига эга. Люксембургда банк сирини сақлаш зарурияти туфайли бу ҳуқуқ ишлатилмайди. Лекин, мижознинг, масалан, жамғарма депозитини ссуда олинган банкка кўчириш имконяти банклар учун яратилган. Булардан ташқари мижоз кредитни тўлай олмаса, маошидан акцептсиз шаклида ундириб олиш ҳуқуқини банкка беради.
Булар билан бир қаторда мижоз обрўсини баҳолаш ҳам жуда муҳимдир. Буни баҳолашнинг бир йули - кредит скоринг йулидир. Скорингни (очко, балл йиғиш) ҳар бир банк ҳолати, вазиятига қараб ўзлари ишлаб чиқадилар.
Кредит скоринг модели биринчи бўлиб, америка иқтисодчиси Д.Дюран томонидан 1940 йиллар бошида ишлаб чиқилганди. У балл ҳисоблашда қуйидаги коэффициентларни қўллади:
Бу коэффициентларни қўллаш билан Дюран "яхши" ва "ёмон" мижоз ўртасидаги чегарани 1,25 балл деб олди. 1,25 баллдан юқори балли мижозлар кредитга лаёқатли ҳисобланган, бундан кам балл йиққанлар эса кредитга лаёқатсиз деб топилган.
Ҳозирда АҚШ банклари идивидуал шахсларни кредитлашда турли хил ёндашувлар ишлаб чиқмоқдалар. Ҳар бир банк ўзининг хусусий тизимини ишлаб чиқмоқда.Кўпгина Америка банклари ўз амалиётида мижозларнинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашда икки хил усулдан фойдаланадилар:
Банклар мижоз балансининг моддалари ва бўлимлари орасидаги турли пропорцияларни таърифловчи бошқа молиявий коэффициентларни ҳам ҳисоблайди. Банклар бу коэффициентларни меъёрий катталикларини белгилайдилар ва мавжуд катталикларни улар билан солиштириб, сўнг солиштириш натижаларига кўра мижознинг кредитга лаёқатлилиги ҳисобланади. Коэффициентларнинг меъёрий чегараси турли тармоқ, ҳудуд ва бошқалардаги корхоналар учун турлича бўлиши мумкин. Бундай баҳолашлар ҳақиқатга яқинроқ бўлиши учун узоқ муддат орасидаги мижознинг молиявий аҳволини назорат қилиб бориш, ўзгаришнинг аниқ йуналишларини, даврларини, қонуниятларини аниқловчи хусусий статистик маълумот базасини яратиш зарур.
Банк кредитга лаёқатлиликнинг балл (рейтинг) тизимини қўллаши ҳам мумкин, унда, ҳар бир коэффициентга (унинг нормативга яқинлигига қараб) балларда белгиланади ва тўпланган баллар йиғиндисига қараб мижознинг юқори, ўрта ёки паст гуруҳ ликвидлик бўйича ажратилади. Мижозни рейтинги бўйича қайси гурҳга мансублигига қараб кредит талабларини сусайтириши, кучайтириши ёки умуман кредитлашни рад этиши мумкин.
Қарз олувчи молиявий ҳолатини баҳолаш билан бирга банк унинг иқтисодий ҳолатини, фаолият жараёнини, ишлаб чиқариш мол етказиб берувчилар ва харидорлар билан муносабатларини, корхона эгалари билан елланма ишчилар ўртасидаги, бошқарувчи ва ходимлар ўртасидаги муносабатларни ўрганади. Шунингдек, банк фойдалани-лаётган технологиялар, воситалар, уларнинг янгилигини ва рақобатбардошлигини ўрганади, бозорларни эгаллаш (ёки тўхтатиш) имкониятларни ва бошқаларни баҳолайди. Ҳужжатлрни таҳлил қилиш билан бирга банк ходимлари мижозларни "жойларга" бориб текшириш, мижозларнинг иш жараёнини тартиби ва ташкил этилиши билан танишиши мақсадга мувофиқ.
Кейинги пайтларда, айниқса, иқтисодий ривожланган давлатларда банк мижозларининг маънавий-ахлоқий сифатларига тобора кўп эътибор берилмоқда. Бу сифатларнинг етарли даражада аниқ баҳолаш имконини берувчи тестлар ва услублар яратилди.
Ана шундай тестлардан бири "қизил сигналлар тизимидир". У хориж банкларинингг тажрибаларининг қўрсатишича мижозларнинг ишончлилигини аниқлашга имкон беради.
Қарз олувчи тарихидан сигналлар; "қизил сигналлар тизими" тўғрисида қисқача тўхталамиз. Бу тизим қарз олувчининг фаолиятига баҳо берувчи бир неча бўлимлардан иборат:
Айланма активлар. Ишлаб чиқариш фаолиятини акс эттирувчи "сигналлар".
Кредитлашга тегишли "сигналлар".
Белгиланган нормалардан четлашиш "сигналлари".
Национал Де Пари (Франция) банкида индивидуал мижозларнинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашга доир мисол.
| Кўрсаткичлар | Ҳақикатдаги маълумотлар | Ўртача статистик маълумот | Касби бўйича ўртача |
|---|---|---|---|
| Ёши | 20 йил | 0,25 | 30 |
| Битта иш ўрнида ишлаган вақти | 2,5 йил | 0,15 | 2 |
| Иш жойи | Банк | ||
| Йиллик даромади | 100 минг франк | 2% | Маълумот маҳсус |
| Оилавий ҳолати | Оилали, 1та боласи бор | 2% |
| Ссуда муддати | 1 йилгача | 2 йил | 3 йил | 4 йил | 5 йил |
|---|---|---|---|---|---|
| Кредитга лаёқатлилик синфи | |||||
| 5 (аъло кредит га лаёқатли) | 40 % | 60 % | 80 % | 100 % | 120 % |
| 4 (яхши) | 20 % | 30% | - | - | - |
| 3 (ўрта) | 10 % | 15 % | - | - | - |
| 2 (қониқарли) | - | - | - | - | - |
Кредитга лаёқатлиликни баҳолаш билан бирга банк кредитдан фойдалнишнинг иқтисодий самарадорлигини ҳам текширади. Бунинг учун қарз олувчини кредит олишдан мақсадини тасдиқловчи ҳужжатлар кўриб чиқилади. Банк қарз олувчининг мақсадини реаллигини ва ҳаққонийлигини, уларни (талаб, таклиф, сифат ва миқдор, нархи, рақобатчиларнинг қаршилиги ва бошқа кўрсаткичлари бўйича) шаклланаётган бозор коньюктурасига мос келишини баҳолайди. Шу билан бирга, банк мижоз кредит сўраган фаолият тури бўйича даромад ва харажатларни солиштиради. Банк кредитдан фойдаланиш натижасида мижознинг ўз харажатларини қоплаши ва кредитнинг қайтарилишига етарли даромад олишга имкон бўлиши лозим.
Ана шундай баҳолашларга асосан банк кредитни бериш (ёки уни рад этиш) тўғрисидаги қарор қабул қилади. Мижознинг кредитга лаёқатлилигига қараб банк кредит бўйича фоиз, муддат ва суммасини ўзгартириши мумкин. Бу параметр қарз олувчи билан муқокама этилади ва кредит шартномасида белгилаб қўйилади.
Кўриб чиққанимиздек, турли мамлакатларда кредитга лаёқатлиликни аниқлашда турлича ёндашувлар бўлсада, уларнинг асосий мақсади банк томонидан бериладиган кредитларнинг самарали ишлатилиши ва уларнинг ўз вақтида банкка қайтиб келишини таъминлашдан иборат.
Қўйидаги таянч сўзларга таъриф беринг.
| Айланма активлар (маблағлар). | Гуруҳ ликвид актилар. |
| Айланма активларларнинг манбалари. | Ўз айланма маблағлари қисқа муддатли. |
| Ўз маблағлари. | Қисқа муддатли мажбуриятлар. |
| Банк кредити. | Қоплаш коэффициенти. |
| Кредиторлар. | Қоплаш коэффициенти. |
| Ишлаб чиқариш захиралари. | Ликвидлилик коэфициенти. |
| Кредитга лаёқатлилик. | Мухторийлик коэфициенти. |
| Тўловга лаёқатлилик. | Айланма маблағларнинг айланиш коэфициенти. |
| Ликвид маблағлар. | Айланма аблағларнинг. |
Ўз билимини текшириш учун саволлар: