2 - §. Тижорат банкларининг депозит ва нодепозит операциялари

Тижорат банклари томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг пул маблағларини банкга жалб қилиш билан боғлиқ операциялар депозит операциялари дейилади. Депозит операциялари ёрдамида тижорат бойликларининг 90 фоиздан ортиқ пассивлари ташкил қилиниши мумкин. Депозит операцияларини тижорат банклари ўзларининг депозит сиёсатлари асосида олиб борадилар. Тижорат банкининг депозит сиёсати унинг кредит сиёсати, фоиз сиёсати ва бошқа фаолият турлари билан чамбарчарс боғлиқ бўлиб, банкларнинг ресурс базасини мустаҳкамлаш ва унинг барқарорлигини таъминлашга қаратилгандир. Депозит операцияларини амалга оширишда бу операция турининг объект ва субъектини аниқлаш лозим.

Депозит операцияларнинг субьектлари бўлиб бир томондан тижорат банклари қатнашса, иккинчи томондан:

Депозит операцияларининг обьекти бўлиб эҳтиёждан ортиқча пул маблағлари (қўйилмалар) ҳисобланади. Депозит операцияларини ташкил қилишнинг асоси бўлиб, баланс ликвидлилиги, мижозларнинг молиявий аҳволининг барқарорлиги ҳисобланади. Депозит операциялари тижорат банкларининг депозит сиёсатини амалга ошириш орқали таъминланади, яъни:

Пул қўювчилар тоифасидан келиб чиққан ҳолда депозитлар қуйидагиларга бўлинади:

Маблағларни олиш шаклига кўра депозитлар қуйидагиларга бўлинади:

Ўз навбатида бу гуруҳларнинг ҳар бири турли белгиларига қараб таснифланади. Муддатли депозит маблағлар уларнинг муддатидан келиб чиқиб:

Биз 2 - бўлимда банк депозитларининг турларини кенг кўриб чиққанлигимиз боис бу параграфда депозитларнинг кўпайиш жараёнига эътибор қаратмоқчимиз.

Банклар орасидаги ресурсларни жалб қилиш учун рақобатли курашда муҳим восита бўлиб турлича фоиз сиёсати ҳисобланади, чунки қўйилган маблағларга даромад олиш мижозларнинг қўйилма қўйишга ундовчи муҳим омил ҳисобланади. Депозит фоиз ставкалари даражасини ҳар бир тижорат банки Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки ҳисоб ставкаси, пул бозори ҳолати ва ўзининг депозит сиёсатидан келиб чиқиб, мустақил равишда белгилайди. Депозит счетларининг алоҳида кўринишлари бўйича даромад ҳажми қўйилма муддати, суммаси, ҳисобварағини амал қилиш хусусияти, хизматлар ҳажми ва характери ва, ниҳоят, мижознинг қўйилма шартномаси шартларига амал қилишига боғлиқ.

Талаб қилингунгача бўлган депозитлар бўйича ҳисобварақалари эгалари томонидан жорий операцияларни амалга ошириш учун ишлатилади ва улар қолдиқнинг номунтазамлиги билан характерланади. Шунинг учун бундай счетлар гуруҳи даромадлик даражаси билан ажралиб туради. Юридик шахсларга очилган талаб қилингунча ҳисобварақаларидаги маблағлар қолдиғи бўйича фоизлар умуман тўланмаслиги мумкин. Бундай фойда, одатда, мижозларни ҳисоб касса хизматлари учун тўлов маблағларини талаб қилингунча ҳисобварақаларда маблағларни минималлаштириш ва ортиқча суммаларни қўйилмаларнинг даромадлироқ шаклларига жойлаштиришга ундайди.

Жисмоний шахслар учун очилган талаб қилингунча варақалар бўйича фоизлар деярли мажбурий тартибда ўрнатилади, аммо у бўйича даромад ҳамиша муддатли қўйилмаларга қараганда пастроқ бўлади. Муддатли қўйилмалар бўйича фоиз ставкаси ҳажмини ўрнатишдаги муҳим омил бўлиб, маблағлар жойлаштирилган муддат ҳисобланади.

Марказий банк эмиссия маркази сифатида макроиқтисодий даражадаги пул айланиши ҳамда банк тизимининг ликвидлилиги нуқтаи назаридан тижорат банкларининг улар томонидан жалб қилинган маблағлардан фойдаланиш имкониятларини доимий равишда тартибга солиб туради.

Назарий жиҳатдан замонавий банк тизимида нақд пулсиз айланишларнинг ривожаланиши натижасида дастлабки шакллантирилган депозитларни (дастлабки ёки реал депозитлар Марказий банк томонидан чиқарилган нақд пуллар асосида шаклланганликни тақозо қилади) чекланмаган тарзда бир банкдан иккинчи банкка ўтказиш, шу билан бирга, тижорат банклари томонидан берилаётган кредитларни чексиз ошириш имконияти мавжуд. Хорижий назарияда бу жараён депозит мультипликацияси (яъни маблағларнинг бир банкдан бошқасига занжирсимон шаклда ўтказилиши) ва кредит экспанцияси деб ном олган.

Марказий банк томонидан ўрнатилган мажбурий захира талаблари банк тизимида депозит ва кредитларни оширишнинг бевосита чекловчиси бўлиб хизмат қилади.

12 - жадвал

Мультипликация жараёни ва уни мажбурий заҳира томонидан чекланиши қуйидаги кўринишга эга

Банклар Депозит Кредит (2 - 4) Заҳира (2*20/100)
Банк А 1000 800 200
Банк Б 800 640 160
Банк В 640 512 128
Банк С 512 409,6 102,4
ЖАМИ: 5000 4000 1000

А банкдаги дастлабки депозит 1000 бирликнинг 20%и (200 бирлик) мажбурий захира сифатида Марказий банкка ўтказилгандан кейин тижорат банкининг кредит бериш имконияти 800 бирликни ташкил қилади. Бу кредит мижозга берилгандан кейин бошқа банкда депозитга айланиши мумкин. Масалан, ушбу берилган кредит суммаси Б банкининг мижози бўлган маҳсулот етказиб берувчининг ҳисобварағига сотувдан тушум шаклида келиб тушади. А банкнинг кредити Б банкда депозитни вужудга келтиради. Б банк бу депозитдан кредит берадиган бўлса, мажбурий заҳирани ҳисобга олган ҳолда (800*20/100) унинг миқдори 640 (800 - 160) бирликка тенг бўлади. Ушбу жараённи охиригача (яъни депозит ва кредитларнинг тўлиқ ишлатилишигача) тасаввур қиладиган бўлсак, 1000 бирликда шакллантирилган дастлабки депозит миқдори, мажбурий заҳира даражаси 20% бўлганда барча банклар бўйича 5000 бирликкача, 800 бирликка тенг бўлган дастлабки кредит миқдори эса 4000 бирликка ўсиши мумкин.

Агар мажбурий захира йўқ деб тахмин қилинса назарий жиҳатдан депозит мультипликацияси ва кредит экспанцияси чексизликка тенг ва тескариси, мажбурий заҳира 100% бўлган тақдирда депозит мультипликацияси 0га тенг бўлади.

Депозит (ёки кредит) мультипликациясининг максимал миқдори ёки чегарасини ҳисоблаш учун қуйидаги математик формуладан фойдаланилади.

Бунда:

Д - банк тизимида шакллантирилиш мумкин бўлган депозитнинг максимал миқдори;

Д0 - дастлабки депозит;

R - депозит бирлигига тенг келадиган ликвидлилик заҳираси.

Юқорида келтирган мисолимизда депозит мультипликацияси коэффиценти 5 ёки 5000 бирликка (Д = 1000*(1/2)), кредит мультипликацияси коэффиценти эса 4 ёки 4000 бирлик (Кқ = 800*(1/0,2))ка тенг.

Мультипликация даражаси мажбурий заҳира даражасига тескари мутаносиб равишда ўзгаради, демак мажбурий заҳира даражаси ошса, банк тизимининг кредит салоҳияти имкониятлари ҳам камаяди.

Депозит мультиликацияси ва кредит экспанцияси ғояси қуйидаги иқтисодий заруриятни келтириб чиқаради: ҳар қандай тижорат банки депозитларни қабул қила туриб, ўз мижозлари олдидаги мажбуриятларни бажаришлари учун унинг маълум бир қисмини ликвидлилик захираси сифатида сақлашлари лозим. Шу боис тижорат банкларининг кредит бериш салоҳияти миқдори банк томонидан жалб қилинган молиявий ресурслар, мажбурий захира ва ликвидлилик захираси ҳажмига боғлиқ. Кредит потенциали (салоҳияти) миқдори (Кс)ни қисқача ҳолда қуйидаги формула билан ифодалаш мумкин.

Бу ерда:

Д - жалб қилинган маблағлар;

Мз - мажбурий захира миқдори;

Лз - ликвидлиликни таъминлаш бўйича заҳиралар.

Шундай қилиб тижорат банкларининг кредит салоҳиятига:

Тижорат банкларининг нодепозит операциялари деб, тижорат банкларининг йирик пул бозорларидан пул маблағларини жалб қилиш, қимматли қоғозлар, векселларни, облигациялар воситасини муомалага қўйиш йўли билан маблағларни жалб қилиш соҳасидаги операцияларига айтилади.

Жаҳон банки амалиётида тижорат банкларига маблағларни жалб қилишнинг кенг тарқалган нодепозит шакллари ҳам мавжуд бўлиб, уларга қуйидагилар киради:

Одатда тижорат банклари фаолиятини ривожлантиришда ресурсларнинг нодепозит манбаларидан ҳам фойдаланишга катта эътибор берилади. Улар бозорда рақобатчилик асосида воситачилар (брокерлар) орқали сотиб олинади. Бу ерда, биринчидан, маблағларни сотиб олиш ғояси банкнинг ўзига тегишли, иккинчидан, бу ғоя банкнинг бирор - бир мижози билан боғлиқ эмас. Нодепозит манбалардан асосан молиявий марказларда жойлашган ҳамда молия бозори механизмидан эркин фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган йирик банклар кенг фойланадилар. Нодепозит маблағлар йирик миқдорда сотиб олинади.

Қўйилмаларга маблағларни жалб қилиш учун тижорат банклари қўшимча равишда чет эл тажрибасидан фойдаланиши мумкин, хусусан:

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 21 мартдаги Фармонига асосан тижорат банклари аҳолининг бўш пул маблағларини муддатли депозитларга жалб қилишни оширишга қараб банклар даромади имтиёзли солиққа тортилиш ва фоиз миқдорларини ошириш мумкинлиги таъкидланган.