5 - §. Кредитлаш услублари ва ссуда ҳисобварақларининг шакллари

Кредит соҳасидаги муносабатлар белгиланган маълум тизимига эга бўлади. Банкнинг кредитлаш тизими деганда кредитлаш жараёнини ташкил қилувчи ва уни кредитлаш тамойили бўйича тартибга солинишини белгиловчи элементлар мажмуаси тушунилади. Кредитлаш тизимининг ташкилий элементлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:

Банкнинг илгари ҳукм сурган кредитлаш тизими хўжалик органларининг ўз ва қарз маблағларидан фойдаланиш чегараси қонун билан қатъий чегараланишига асосланган.

Замонавий кредитлаш тизими давлат томонидан хўжалик органларининг ўз ва қарз маблағлари ўртасидаги нисбат каби меъёрларни белгиламаслиги билан характерланади.

Фаолият юритишнинг бундай тижорат асослари хўжаликларнинг ўз маблағларини максимал ишлатишга ва қарз маблағлари олдида тўлиқ масъулиятни сезишга мажбурлайди. Шунингдек, қарз маблағлари фақатгина банк кредити сифатида эмас, балки хўжаликлараро пул ва товар шаклида қатнашмоқда. Бундан буён корхоналарга кимдан ва қандай миқдорда қарз олиш ва унинг шартларини шартномада кўрсатиш ҳуқуқи берилган. Корхоналарнинг хўжалик оборотидаги ўз маблағлари ҳажмининг олиниши мумкин бўлган кредит ҳажмига ва кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларини ҳисоблашдаги мижоз фаолиятининг самарадорлик даражасига таъсир қилади.

Бозор муносабатларига ўтишдаги айланма маблағларини бундай ташкиллаштириш объектни кредитлашдан субъектни кредитлашга ўтишга замин яратди. Бу эса кредитлаш механизмидаги янги ва самарали даврдир.

Банкнинг кредитлаш тизимининг асосий элементи бўлиб кредитлаш усуллари ҳисобланади, чунки улар бу тизимнинг бир қатор элементлари: ссуда счёти тури ссуда мажбуриятини тартибга солиш, қарз маблағларини мақсадли ишлатиш ва уларни ўз вақтида қайтариш тартибини ва шаклини назорат қилиш кабиларни белгилаб беради.

Кредитлаш усуллари деганда кредитлаш тамойилларига мос равишда кредитни бериш ва қайтариш услублари тушунилади.

Собиқ Иттифоқ банк амалиётида кредитлашнинг 3 усули: қолдиқ бўйича, айланма бўйича ва айланиш - қолдиқ усуллари бўйича кредитлаш тартиби қўлланилган. Қолдиқ усули бўйича кредитлашнинг моҳияти шунда эдики, кредитнинг ҳаракати кредитланаётган моддий қийматликларнинг, яъни товар - маҳсулотлар, тугалланмаган ишлаб чиқариш, келгуси давр харажатлари, тайёр маҳсулот ва юклаб жўнатилган товарларнинг қолдиқ қиймати билан боғланар эди. Захираларнинг меъёрдан ошиши кредитга талабни ошириш, камайиши эса кредитнинг маълум қисмининг қайтарилиши лозимлигини кўрсатарди. Шу билан бирга, кредитлаш усулларида кредит қоплаш характерга эга эди, чунки захира ва харажатларнинг меъёрдан ортиқ қисми ўз маблағлари билан эмас, балки кредит ҳисобидан қопланар эди.

Айланиш усули бўйича кредитлашнинг хусусияти шунда эдики, кредит ҳаракати материал қийматликларнинг айланиши яъни, келиб тушиши ва ишлатиши билан белгиланар эди. Кредитлашнинг бундай усули янги кредит бериш ва илгари берилган кредитни қайтариш фақатгина вақт бўйича мос келиши мумкин эди. Бу ерда кредит тўлов характерига эга эди, чунки ссуда бериш бевосита ишлаб чиқариш харажатларини, тижорат банки Марказиий банкка тўлаш учун қарз маблағларига эҳтиёж сезилган вақтда амалга ошириларди. Қарз маблағларини тўлиқ оборотидан сўнг кредитни қайтарилиши режага асосан амалга ошириларди. Кредитлашнинг ушбу усули ёрдамида хўжалик органларининг тўлов оборотининг узлуксизлигига ва шунингдек қарз олувчини хўжалик оборотида кредитни доимий қатнашувига эришилган эди.

Қолдиқ бўйича кредитлаш усули ўзининг амалий моҳиятини хўжалик юритишнинг бозор муносабатлари даврида йўқотди, чунки 80 - йиллардаги банк ислоҳотининг биринчи босқичида кўпгина самарасиз объектларни кредитлашдан соғлом объектларни ягона, умумлаштирилган схемада фақатгина айланиш бўйича кредитлашга ўтилди. Шу билан бирга, айланиш усули бўйича кредитлаш ялпи захира ва ишлаб чиқариш харажатлари бўйича кредитлаш шаклини олди ва бунга хўжалик тармоқларининг деярли барчаси ўтказилди. Замонавий шароитларда баъзи давлат саноат, транспорт, қурилиш, қишлоқ хўжалик, савдо ва таъминот ташкилотларини кредитлаш ушбу тартибда амалга оширилмокда.

Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари янги тижорат тузилмалари, яъни мулкчиликнинг бошқа турига асосланган субъектларга кредит беришда тижорат банкларининг хориж амалиётига таяниб кредитлашнинг янги усулларидан фойдаланмоқдалар.

Хорижий банк амалиётида кредитлашнинг икки усули маълум.

Биринчи усулнинг аҳамияти ҳар бир ссуда индувидуал тартибда кўриб чиқилишидадир. Ссуда маълум мақсаддаги маблағ эҳтиёжини қондиришга берилади. Ушбу усул аниқ муддатга ссуда ажратишда қўлланилади.

Иккинчи усулда ссуда банк томонидан қарз олувчига олдиндан белгилаб қўйилган кредит лимити бўйича берилади, бунда қарз олувчи унга қўйилган тўлов ҳужжатини ўз вақтида тўлаш мажбуриятини олади.

Кредитлашнинг ушбу шакли кредит линияси деб аталади. Очилган кредит линияси кредит ҳисобига барча ҳисоб - китоб пул ҳужжатларини банк ва мижоз ўpтасидаги шартномага асосан тўлаш 1 йилга очилади, аммо кредит линияси ундан қисқа муддатга ҳам очилиши мумкин. Кредит линияси муддати давомида мижоз банк билан қўшимча келишувни истаган вақтида ссуда олиши мумкин. Аммо банк қарз олувчининг молиявий ҳолатини заифлашганини аниқласа, мижозга белгиланган лимит чегарасида ссуда беришдан бош тортиши мумкин. Кредит линияси, одатда, молиявий барқарор ва эътиборли мижозларга очилади. Мижоз илтимосига биноан кредитлаш лимити қайта кўриб чиқилиши мумкин.

Давом эттириладиган ва эттирилмайдиган кредит линиялари ўзаро фарқланади. Давом эттирилмайдиган кредит линияси очилиб ссуда берилган ва қайтарилгандан кейин мижоз ва банк ўртасидаги алоқалар тугатилади. Давомлаштириладиган кредит линиясида кредит белгиланган лимит асосида автоматик равишда берилади ва қайтарилади. Агар, банк томонидан мижозга кредит линияси маълум товарларга бир шартнома бўйича бир йил ичида пул тўлаш учун очилган бўлса, кредит линияси мақсадли бўлади.

Кредитлаш усули кредит беришда қайтаришда ишлатиладиган ссуда ҳисобварағини шаклини танлаб беради. Банклар кредитлаш операцияларини амалга ошириш учун ссуда счётларини очадилар.

Махсус ссуда ҳисобварағлари доимий кредитга эҳтиёжи сезувчи ва тўлов оборотининг катта қисмини кредит ҳисобига амалга оширувчи хўжалик органларига очилади. Махсус ссуда ҳисобварағларини ишлатиш товарларни сотишдан бўлган барча тушумни кредитни ўз вақтида қайтарилишини ва қарз олувчининг ўз маблағларини қайта ишлаб чиқариш жараёнида тўлиқ иштирокини таъминлаш учун ажратилишини билдиради. Шундай қилиб махсус ссуда, ҳисобварағидан доимий кредитлаш ва қайтариш операциялари ўтказилади. Ҳисоб - китоб ҳисобварағига ёрдамчи рол берилади, чунки ундан қисқа доирадаги яъни даромадни тақсимлаш ва иш ҳақи бериш операциялари ўтказилади.

Ссуда ҳисобварағини ишлатишнинг бундай тартибли унинг замонавий хўжалик юритиш шароитида ишлатилишини чеклаб қўяди.

Оддий ссуда ҳисобварағлари банк амалиётида асосан бир марталик ссуда беришда ишлатилади. Бу ҳисобварағлар бўйича мажбуриятларни қайтариш белгиланган муддатларда амалга оширилади.

Агар корхоналар бир вақтнинг ўзида бир неча объектлар учун кредит олмоқчи бўлса бир неча оддий ссуда ҳисобварағлари очадилар ва ссудалар турли муддатга, шартларда ва ҳар хил фоизларда берилади. Ссуданинг бундай ҳисоб шакли банк назорати учун муҳим аҳамиятга, эга.

Айланма - қолдиқ усул бўйича тўловларни ва кредитга лаёқатли корхоналарни кредитлаш ягона актив - пассив яъни контокоррент ҳисобварағидан амалга оширилади. Ушбу ҳисобварақ мижозга бўлган юқори ишончни билдиради. Ҳисобварағнинг дебетидан мижознинг ишлаб чиқариш фаолияти ва фойдани тақсимлаш билан боғлиқ тўловлари ўтади, кредитга барча тушумлар ёзилади. Ҳисобварағнинг кредит қолдиғи корхонани ўз маблағи борлигини дебет қолдиғи эса банкдан маблағ жалб қилинганини билдиради.

Хўжалик юритишнинг бозор муносабатлари шароитида оддий ссуда ҳисобварағлари кенг тарқалган.

Бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари томонидан хўжалик субъектларини қисқа муддатли кредитлаш қуйидаги усулларда амалга оширилмоқда:

Алоҳида ссуда ҳисобварағи орқали кредитлаш. Тижорат банклари хўжалик субъектларини "кредит линияси очиб" ёки "кредит линияси очмасдан" кредитлаш мумкин ва бу кредитлар қуйидаги мақсадга берилади, товар моддий бойликлар, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматларнинг пул ҳисоб - китоб ҳужжатларини тўлаш учун, муддати 30 кундан ошмаган даврга, қарздорнинг асосий фаолияти билан боғлиқ булган аккредитивлар очиш учун.

Кредит банк томонидан келишилган муддатларда қуйидаги тартибда сўндирилиши мумкин:

Хўжалик субъектининг "кредит линияси очиб" кредитлаш алоҳида ҳисобварақ орқали олдиндан келишиб олинган кредит суммаси доирасида амалга оширилади. Кредит линиясининг ҳисобидан қарздорнинг асосий фаолияти билан боғлиқ бўлган товар - моддий бойликларни бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар бўйича пул ҳисоб - китоб ҳужжатларининг тўлови амалга оширилади.

Бундан кейин қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи, тайёрлов фаолияти билан шуғулланувчи ташкилотларга, савдо, таъминот ва бошқа хил фаолият билан шуғулланувчи хўжалик субъектларига, кредитлашнинг барча тартиб - қоидалари асосида берилади.

Контокоррент счёти очилганда мижознинг бошқа счётлари ёпилади.

Контокоррент ҳисобварақлар:

Контокоррент ҳисобварағининг амал қилиш муддати 12 ойдан ошмаслиги лозим. Муддат тугаши билан мижоз кредит сальдосини таъминлаши керак. Акс ҳолда, муддат тугагач уни тўла сўндиргунга қадар кредит бериш тўхтатилади.

Овердрафт, бу контокоррент кредитнинг махсус шакли ҳисобланади. Унинг алоҳида хусусияти шундаки, банк мижозга унинг ҳисобрақамида қисқа давр ичида дебет сальдога эга бўлишга рухсат беради.

Одатга кўра овердрафтдан фойдаланиш жуда ишончли мижозларга тақдим этилади. Овердрафтда қарздорликни сўндириш учун овердрафт ҳисоб вараққа келиб тушаётган барча суммалар йўналтирилади, натижада кредитнинг ҳажми келиб тушаётган маблағлар ҳажмига қараб ўзгариши мумкин. Овердрафтда қарздор ҳар ойнинг охирига овердрафт қолдиғи бўйича кредит сальдосини таъминланиши керак. Агар мижознинг шу банкда депозит счёти бўлса, ундаги маблағлар доирасида доимий дебет сальдога эга бўлишига рухсат берилади. Аксинча бўлса, маблағлар бериш у тўла сўндирилгунга қадар тўхтатилади.

Қимматли қоғозлар гарови остида кредит (ломбард кредит). Ломбард кредити ўзида товар моддий бойликлар, бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар (асосий фаолиятга тегишли бўлган)ни тўлаш учун алоҳида ссуда счётидан қимматли қоғозлар гарови остида берилган қисқа муддатли кредитларни ифодалайди.

Ломбард кредит таъминотига қуйидагилар кредит шартномасига асосан қабул қилинади:

Ломбард кредитининг эътиборли хусусияти шундаки, гаров шартнома имзоланган кунги номинал қиймати бўйича эмас, балки унинг курс ўзгариши рискини ҳисобга олган ҳолда унинг маълум қисмигагина баҳоланади.

Қимматли қоғозлар гарови остидаги ломбард кредити алоҳида ссуда ҳисоб варақдан товар моддий қийматлар ва хизматлари учун ҳисоб - китоб ҳужжатларини тўлашга қимматли қоғозлар гарови остидаги кредит берилади.

Банкларнинг ўзи томонидан чиқарилган қимматли қоғозлари гаров сифатида қабул қилиниши мумкин эмас.

Шу боис қимматли қоғозларни гаровга олиб ломбард кредити бериш тўғрисида қарор қабул қилинаётганда банк қарз олувчининг молиявий аҳволи ва кредит қобилиятини таҳлил қилиш билан бир вақтда кредит таъминоти тарзида қабул қилинадиган қимматли қоғозлар сифати, уларнинг курс риски даражасини баҳолашга алоҳида эътибор беради.

Шу тариқа қимматли қоғозлар котировка қилинаётганда уларнинг курс рискини белгилаб берувчи қимматли қоғозлар бозоридаги биржа курси ўзгаришлари муносабати билан қимматли қоғозларнинг гаров қиймати биржа қийматининг 80 фоиздан, котировкаланмайдиган қимматли қоғозлар гаров қиймати эса номинал қийматининг 60 фоиздан ошмаслиги зарур.

Қимматли қоғозларни гаровга олиб бериладиган кредит 12 ойгача муддатга ёки қимматли қоғозлар муомалада бўлиши муддатига берилиши лозим.

Қимматли қоғозлар котировкасининг биржа курси кредит шартномасида қайд этилганда фонд биржасидаги охирги савдода чиқарилган котировка маълумотлари ҳисобга олинади. Давлат қимматли қоғозлари рейтинг сифати, айниқса, юқори даражада бўлади. Шу боис улар гаровга қабул қилинаётганда бериладиган кредитнинг максимал суммаси улар гаров қийматининг 90 фоизгача етиши мумкин.

Қарз олувчи фонд бозоридаги сотиб олган бошқа қимматли қоғозлар гаровга олинаётганда кредит максимал суммаси улар гаров қийматининг 80 фоиздан юқори бўлмайди.

Ломбард кредитини бериш, қайтариш ва улардан фойдаланганлик учун фоизлар тўлаш тартиби умумий асосларда амалга оширилади ва у алоҳида қарз ҳисобварағи бўйича кредитлаш тартибига ўхшашдир.

Асосий фаолият билан боғлиқ товар моддий бойликлар, бажарилган ишлар ва кўрсатилган хизматлар ҳақини тўлаш мақсадида тузилган пул ҳисоб - китоб ҳужжатлари пулини тўлаш учун қабул қилинади. Қарз олувчи банкка гаровга қўйган қимматли қоғозлар бўйича олинадиган даромадларга фоизлар қўшилмайди.

Қимматли қоғозларни гаровга олиб кредит шартномаси тузилгандан кейин банк қимматли қоғозлар эмитентига унинг қимматли қоғозларини гаровга қўйиш битими тузилганлигини ҳамда қимматли қоғозлар бўйича даромадлар киритилиши лозим бўлган депозит ҳисобварағи номерини маълум қилади. Ломбард кредити бериладиган ҳолларда гаровга қўйилган қимматли қоғозлар бўйича олинадиган даромадлар қарз олувчининг муддатсиз депозит ҳисобварағига қўйилади (депозит шартномасини расмийлаштирмасдан) ва, биринчи навбатда, уларни сақлаш харажатларини қоплашга, шунингдек, кредитдан фойдаланиш учун фоизларни тўлашга йўналтирилади.

Кредитлаш жараёнида банк гаровга қўйилган қимматли қоғозлар котировкаси биржа курсидаги ўзгаришлар тўғрисида телекс, компьютер алоқаси ва алоқанинг бошқа турлари ёрдамида ахборот тўплаб борилади.

Кредитлаш давомида фонд биржасида ўтказилган савдо натижаларига кўра, гаровга қўйилган қимматли қоғозлар қиймати пасайган бўлса, у ҳолда кредит қўмитасининг қарорига мувофиқ қарз олувчига шу суммада қўшимча таъминот бериш талаби билдирилиши ёки кредит миқдори қайтарилиб, кредитнинг таъминланмаган қисми муддатидан олдин ундирилиб олиниши мумкин.

Ломбард кредити бўйича барча мажбуриятлари бажарилганидан кейингина гаровга қўйилган қимматли қоғозлар ва улар бўйича олинган даромадлар қарз олувчига қайтарилади.

Товар (мол) гарови остидаги ломбард кредити. Ломбард кредити учун гаров кўринишида фақатгина нисбатан баҳоли товарлар, қайсики уларнинг савдоси биржада юритилиши, товар партиясини миқдори ва сифатини белгилаш билан бир вақтда баҳосини ҳам аниқлаш имконини бериши шартларида ишлатилиши мумкин. Масалан, кофега, буғдойга, шакарга, пахтага бу тегишли. Бу товарларнинг қиймат баҳосини аниқлаш унча қийин эмас. Товар турига қараб гаров баҳоси 50дан 66 гача 2/3% тебраниб туради. Гаров сифатидаги товарлар банк номига юклатиди. Банкка товарни сақлашлик гувоҳномаси берилади. Айрим ҳолларда бу мижозниг ўзида ҳам қолиши мумкин. Лёкин, банк рухсатисиз товардан фойдаланишга ҳаққи йўқ. Йулдаги товар, айниқса, денгиз орқали ташиладиган товарлар гарови остидаги кредит кенг тарқалган ҳисобланади. Бундай пайтда гаров ҳужжати сифатида коносамент ишлатилади.

Коносамент - бу юклатилган товарга эгалик қилиш ҳуқуқини берадиган ҳужжат. Бу ҳужжатни янги эгасига бериш билан у товарлардан фойдаланиш ҳуқуқини ҳам олади. Гаров сифатида юкланган товарларни ишлатишда юк суғурта ҳужжатларининг расмийлаштирилиши муҳим роль уйнайди.

Қимматбаҳо металл гарови остидаги кредит. Бу ломбард кредитининг эски усулларидан бўлиб, ҳозирда у жуда кам ишлатилади. Гаровни баҳолашдаги қиймати бу асосан олтин тангалар, слиткалар, кумуш, платина ва бошқалар қарийб 95% фоиз қимматбаҳо металл нархига мос келади.

Талабнома гарови остидаги кредит, ҳар хил молиявий талаблар, масалан, жамғарма омонатлари, суғурта шартномаси бўйича талаблар, ипотекалар ва бошқалар гаров сифатида хизмат қилиши мумкин. Талабнома гаровларини баҳолашда уларнинг турларига қараб ажратилади, аммо уларнинг умумий даражаси нисбатан юқори бўлади.

Ломбард кредити белгиланган муддатларда қайтарилмаган ҳолларда банк имтиёзли ой тугаганидан кейин гаров тўғрисидаги амалдаги қонунга мувофиқ ўз гаров ҳуқуқидан фойдаланади.

Ломбардли кредитнинг кредит олувчи учун афзаллик томонлари қуйидагилар ҳисобланади:

Ломбард кредит - бу аввало ишончли кредит, яъни кредит тўлови кечикиб қолган тақдирда кредитор гаровни сотади ва тушумдан пулга эга бўлади. Юқорида биз баъзи кредит турларига таъриф бериб ўтдик, баъзи кредит турларининг моҳиятини чуқурроқ кейинги параграфларда кўриб чиқамиз.

Қўйидаги таянч сўзларга таъриф беринг

Қисқа муддатли кредитлаш Кредитнинг объекти
Молиялаштириш Кредитнинг субъекти
Инвестициялар Кредитор
Кредитнинг тамойиллари Қарз олувчи
Таъминланганлик Кредит линия
Кредитлаш усуллари Коносомент

Ўз билимини текшириш учун саволлар:

  1. Кредитлашнинг асосий тамойилларини тушунтиринг?
  2. Кредитнинг таъминланганлиги деганда нимани тушунасиз?
  3. Кредитнинг объекти ва субъектлари нималардан иборат?
  4. Кредитлашнинг қандай усулларини биласиз?
  5. Ҳозир Ўзбекистон Республикси амалиётида кредитлашнинг қандай усулларидан фойдаланилади?
  6. Кредитлашнинг қайси усули сизнинг фикрингизча самаралироқ ва нима учун?