3 - §. Банкнинг кредит операциялари ва уларнинг хусусиятлари

Кредит операциялари (лотинча "creditum" - ссуда деган маънони англатади) деганда шартлар асосида, яъни қайтаришлилик, муддатлилик ва тўловлилик шартлари асосида маълум бир миқдордаги пулни (ёки товарни) қарзга бериш тушунилади. Бошқача қилиб айтганда, қарздор қарзни белгиланган муддат ичида қайтариб бериши ва ундан ташқари маълум суммани тўлаши лозим. Бу сумма қарзга олинган маблағлар учун тўлов баҳоси бўлиб, у кредит учун фоиз деб аталади. Одатда, замонавий банк кредитни пул шаклида қарзга беради.

Банк ўз табиати жиҳатидан молия - кредит ташкилоти бўлиб, унинг учун кредит операциялари, банк хизматлариниг бир кўриниши ҳисобланиб, у бошқа банк операциялари (валюта, қимматли қоғозлар, қимматликларни сақлаш буйича операциялар ва бошқалар) ичида асосий ўрин эгаллайди.

Банк ўз кредит операциялари учун фақатгина ўзига тегишли бўлган пул маблағларини ишлатмай, балки бундай пул маблағларининг манбаларини шакллантиришдан ҳосил бўлган пул маблағларини ҳам ишлатади. Бунда бошқа тижорат банкларидан (ёки Марказий банкдан) олинган кредит билан бир қаторда, банк шунингдек пул маблағларини ўз омонатчиларидан ва ташкилотлардан турли ҳисоб варақларга жалб этади. Бу ерда маблағлар сақланади ва турли хил ҳисоб - китобларда (ҳисоб - китоб, жорий, жамғарма, талаб қилингунча, муддатли депозит, валюта ва бошқа мижозларнинг ҳисоб варақлари) қўлланилади. Бундай, пул маблағларни жалб этиш ҳам кредит характерига эга, чунки у ҳам қайтаришлилик, муддатлилик ва тўловлилик шартларига асосланади, банк эса бу ерда қарздор сифатида намоён бўлади.

1 - схема

БАНКНИНГ КРЕДИТ ОПЕРАЦИЯЛАРИ СХЕМАСИ

Банк кредитлари муддатига қараб турлича бўлади. (узоқ, ўрта ва қисқа); қарздорнинг ташкилий - ҳуқуқий тузилишига қараб (давлат, хусусий ва акционерлик жамияти, кооперативлар, уюшмалар, бошқа банклар, қўшма корхоналар, фермерлар, хусусий шахслар ва ҳоказолар); тармоққа қараб, (саноат қишлоқ хўжалиги, коммунал кредит); мақсадига қараб (мавсумий харажатлар учун, тўлов ҳужжатларни тўлаш учун, айланма маблағларни тўлдириш учун ва бошқа асосий активлар билан боғлиқ харажатларни молиялаштириш) шунингдек, бошқа мезонларга қараб йирик, ўрта ва кичик кредитларга фарқланади.

Банк кредит бериш учун жалб қилинган барча маблағларни ва ўз маблағларини ишлатиши мумкин. Тижорат банклари бу маблағларнинг бир қисмини мажбурий резервлар сифатида Марказий банкга ўтказиши керак ва, шунингдек, уларнинг бир қисмини юқори ликвид маблағлар шаклида (кассадаги накд пуллар, мижозларга жорий хизматларни тўлаш учун етарли бўлиши лозим ёки бошқа операциялар қимматли қоғозлар, мол - мулкка эга бўлиш ва бошқалар учун ишлатишида) сақланиши лозим.

Маблағлар қолдиғи банкнинг кредит потенциалини ифодалаб, кредит бериш учун ишлатилади. Банк фойда кўриб ишлаши учун ўз кредит потенциалидан самарали фойдаланиши лозим, бу эса замонавий шароитларда жуда қийин масала ҳисобланади. Бозор иқтисодиётида режали иқтисодиётдан фарқли ўлароқ, кредит муносабатларининг марказлаштирилган қатъий меъёрлари бўлмайди.

Бу эса, банк ва қарздор ўзаро муносабатлари шартнома асосида тузилишини англатиб, иккала томон ҳам тенг ҳуқуқли ва ўз мақсадларига асосланган ҳолда уларни мужассамлаштириб фаолият кўрсатадилар. Қарздор кредит олиш учун ўзига муносиб банкни танлаши ва бир йўла турли банклар кредитларидан фойдаланиши мумкин. Банк ҳам ўз навбатида мижозларни танлаш ҳуқуқига эга ва унга кредит беришда ўзларига муҳим ва фойдали деб топган шартларни қўйиши мумкин.