4 - §. Тижорат банкларининг актив ва пассивларини бошқаришнинг банк ликвидлилигига таъсири

Бозор иқтисодиёти шароитида тижорат банкларининг фаолияти фойда олишга йўналтирилган бўлади. Бозор иқтисодиёти шароитида банк фойдасининг иқтисодий моҳияти янгича ижтимоий - иқтисодий тус олиб бормоқда. Чунки, тижорат банкларининг фойдаси банк капитали тўпланишининг ва банк ривожланишининг асосий манбасидир.

Банк фойдасининг ўсиб боришига бир неча хил омиллар мавжуд бўлиб, булар: банкнинг рентабеллиги, вақтинча бўш маблағларнинг самарали ишлатилиши, турли хил пулли хизматлар кўрсатиш доирасини кенгайтириш, фойда келтирмайдиган активларни камайтириш, фойда келтирувчи активларни кўпайтириш ва бошқа омиллар ҳисобланади.

Иқтисодий ривожланиш босқичида тижорат банкларининг асосий иш тамойилларидан бири - юқори даражада фойда олишга йўналтирилган, қаратилган бўлади. Бироқ, буларнинг фаолияти доимо фойда кўриш билан боғлиқ бўлмасдан, улар фойлиятида зарар кўриш эҳтимоли ҳам учраб туриши мумкин. Банклар фаолияти ижобий бўлган ҳолларда, уларнинг фойда олиш ва салбий фаолият натижасида банкларнинг зарар кўриш эҳтимоли юқори даражада бўлади. Юқорида айтилган фойда келтирувчи резервларни амалда тадбиқ қилиш жараёнида банкнинг иш фаолияти иқтисодий жиҳатдан риск билан боғлиқ бўлади.

Активларни бошқариш деганда ўз ва жалб қилинган маблағларни жойлаштириш тартиби ва йўллари тушунилади. Тижорат банкларига қўлланилса - бу нақд пуллар, инвестициялар, ссудалар ва бошқа активларга тақсимлашдир. Маблағларни жойлаштиришда асосий диққат қимматли қоғозларга, инвестициялар ва ссуда операцияларига қаратилади. Маблағларнинг аниқ ечими шундай активларни "сотиб олиш" керакки, у банкка энг кўп даромад олиб келсин. Бироқ, тижорат банкларида фондларни бошқариш қатор омиллар орқали қийинлашмоқда.

Банк томонидан жалб қилинган маблағларнинг кўпчилик қисми мижозларнинг биринчи талаби билан тўланиши керак ёки огоҳлантириш муддати жуда қисқа бўлади. Шунинг учун банкни оқилона бошқаришни биринчи даражали шартларидан бири бу жамғармачилар талабларини қондириш хусусиятини таъминлаш ҳисобланади. Иккинчи шарт - банк мижозларининг кредитга бўлган талабини қондира оладиган етарли маблағларга эга бўлиш. Бундай кредит бера олиш банк тижорат фаолиятининг асосий туридир. Мижозларнинг кредитга бўлган талабларини қондира олмаслик банк томонидан фойдали операцияларни йўқотишига, пировардида эса синиш эҳтимолига олиб келади.

Банкларнинг мамлакатнинг асосий пул массасини етказиб берувчи сифатидаги роли уларга жамият олдида катта масъулият юклайди. Жамиятнинг банк системасининг тўловга лаёқатлилиги, ликвидлилиги ва барқарорлиги тўғрисида ишончсизликка сабаби бўлмаслиги керак, жамғармачилар эса исталган банк ишончли эканлигига имони комил бўлиши керак, Банк жамғармачилари ва унинг акция ушловчилари мақсадларини бир - бирига таққослаб бўлмайди. Шунинг учун банк ўз маблағларини жойлаштираётганида ҳал этадиган асосий масалалардан бири бу ликвидлилик ва фойдалилик ўртасидаги муносабатдир. Бир томондан банк бошқарув маблағларни қимматли қоғозларга жойлаштириш орқали юқори даромад олишга кўз тутаётган акциядорларнинг босимини ҳис этса, иккинчи томондан банк бошқаруви бундай фаолият банк ликвидлилигини сезиларли даражада ёмонлаштиришини, бу эса жамғармачиларга ўз маблағларини ололмаслигини ва эски мижозларнинг кредитга бўлган талабини қондира ололмаслигини аниқ билади.

Банк маблағларини турли активларга жойлаштириш юқори ликвидлилик даражасини ушлаб туриш ва маълум юқори даромад олиш эҳтиёжини белгилаб берувчи мавжуд қонун ва тартибга солувчи актлардан келиб чиқади. "Ликвидлик - даромадлилик" диллеммасини ечишга уринишлари активларни бошқаришда 3 усулни келтириб чиқарди. Бу методлардан бирортасини ҳам етук деб ҳисоблаб бўлмайди, чунки уларнинг ҳар бирининг диққатга сазовор ва камчилик томонлари мавжуд. Ҳар бир методда алоҳида тижорат банкининг аниқ муаммоларини ечиш учун қўллаш мумкин бўлган элементлар мавжуд. Қўлланиш нуқтаи - назаридан содда бўлган метод - бу умумий фонд маблағлари методидир. (рооl - of-funds approach). Бу методни кўпгина банклар маблағлар кўп бўлган даврда қўллайдилар. Тижорат банк бошқарувчиси жойлаштирилиши учун жавобгар бўлган маблағлар турли манбалардан: талаб қилиб олингунча қўйилмалар, жамғарма, муддатли қўйилмалар, шунингдек банк ўз капиталидан келиб тушади. Кўриб чиқилаётган метод асосида бу ресурсларни бирлаштириш ғояси ётади. Сўнгра маблағлар тўплами мос ҳисобланган активлар турлари (ссудалар, давлат қимматли қоғозлари, кассадаги нақд пул ва ҳоказо) ўртасида тақсимланади. Умумий фонд маблағлари методида маълум актив операцияни амалга оширишда маблағлар қайси манбадан келиб тушганлиги аҳамият касб этмайди, агарда уларнинг жойлаштирилиши банк ўз олдига қўйган мақсадларга эришишга ёрдам берса. Бу метод схематик равишда 1 - расмда кўрсатилган.

Бу метод банк бошқарувидан ликвидлилик ва даромадлилик принципларини тенг амал қилишини талаб этади. Шунинг учун маблағлар шу принципга мос келадиган актив операциялар турларига жойлаштирилади.

Маблағлар манбаси Маблағларни жойлаштириш

1 - расм. Умумий фонд маблағлари модели ёрдамида активларни бошқариш.

Маблағларни жойлаштириш орқали оператив бўлим бошлиқларига ликвидлилик ва даромадлилик нисбатлари муаммоларини ҳал этишга кўмак берувчи маълум приоритетлар асосида амалга оширилади. Бу приоритетлар банк ихтиёридаги маблағнинг қайси қисми даромад келтириш учун биринчи ёки иккинчи галдаги резервларга жойлаштирилиш, ссуда ёки қимматли қоғозлар сотиб олишга ишлатилишини кўрсатиб беради. Маблағларни ер участкаларига, иморат ва кўчмас мулкка инвестициялаш одатда алоҳида кўриб чиқилади.

Иккинчи методнинг вужудга келиши - активларни тақсимлаш ёки маблағларни конверсиялаш (asset allocation or consersion of funds approach) - биринчи метод баъзи камчиликларни бартараф этиш билан боғлиқ. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, умумий фонд маблағлари позициясидан маблағларни жойлаштиришда ҳаддан зиёд диққат ликвидликка берилиб, талаб қилингунча қўйилмалар ва асосий капитал бўйича ликвидликка бўлган талаб ҳисобга олинмайди. Кўпгина намоёндалар фикрлари бўйича, бу камчилик Америка тижорат банкларининг фойда нормаси қисқаришининг ўсиб боришига сабаб бўлди.

Бу вақт ичида талаб қилингунча қўйилмаларга нисбатан камроқ ликвидлиликни талаб этувчи муддатли ва жамғарма қўйилмалар юқори темплар билан ўсиб борди. Активларни тақсимлаш методи умумий фонд маблағлари методи камчилигини енгиш имконини берди. Бу метод банкка зарур бўлган ликвид маблағлар миқдори фондларни жалб қилиш манбаларига боғлиқлигини белгилаб берди. Схематик равишда бу 2 - расмда кўрсатилган.

Маблағлар манбаси ("ликвидлилик - даромадлилик марказлари") "Ликвидлилик - даромадлилик марказлари" орқали маблағларни жойлаштириш

2 - расм. Активларни тақсимлаш модели ёрдамида активларни бошқариш.

Бу метод орқали маблағлар манбаларини мажбурий резервлар ва уларнинг айланиш тезлиги нормаларига мос чегаралашга ҳаракат қилинади. Бу методнинг асосий устун тарафи бу ликвид маблағлар ва ссудалар ҳамда инвестицияларга қўшимча маблағлар қўйиш қисмининг қисқартирилиши ва бу натижада фойда нормасининг кўтарилишига олиб келишидир. Активларни тақсимлаш методи - нинг тарафдорлари фойда нормасининг ошиши ошиқча ликвид активларни бартараф этиш ҳисобига амалга оширилади.

Лекин, бу метод ҳам унинг самарадорлигини пасайишига олиб келадиган камчиликларга эга. Унинг камчиликларидан бири, бу метод маблағлар манбалари уларни қайси йўлда қўллашдан қатъий назар мстақил деб тахминлайди, амалда эса бундай эмас. Масалан, банкир амалиётчилар ишчан фирмалардан кўп қўйилма жалб қилишга ҳаракат қиладилар. Чунки, бу фирмалар одатда шу банкдан қарз оладилар. Бундан шу келиб чиқадики, янги қўйилмаларни жалб қилиш билан биргаликда банк янги қўйилмачилар томонидан бўлган кредит заявкаларининг бир қисмини қониқтириш мажбуриятини олади. Бу эса, янги қўйилмаларнинг бир қисми шу қўйилма эгаларини кредитлаш учун йўналтирилиши кераклигини англатади.

Кўриб чиқилган 2 метод бир мунча соддалаштирилгандир. Уларнинг қарор қабул қилишда асос бўлиб хизмат қилувчи норматив йўриқномалар комплекси сифатида эмас, балки активларни бошқариш билан боғлиқ муаммоларни ечиш усулларини аниқлашда банк бошқарувига ёрдам берувчи умумий схема чегарасида қараш керак. Кўриб чиқилган 2 метод актив ва пассивлар турли моддалари ўртасидаги боғлиқликни анализ қилишнинг илмий бошқариш содда усулларига тўғри келади.

Бошқариш ва таҳлил қилишнинг 3 усули илмий метод, шунингдек ЭҲМни қўллаш билан боғлиқ. Бу метод нисбатан мураккаб математик методлар ва ЭҲМ орқали бошқариш муаммоларига ёндашишни касб этади.

Энди тижорат банкини активлари ва пассивларини аниқ мисолда кўриб чиқамиз.

Тижорат банклари активларини 4 категорияга бўлиш мумкин: кассадаги нақд пул ва унга тенглаштирилган маблағлар, қимматли қоғозларга инвестициялар; ссудалар, иморат ва ускуналар. Буни 1 - жадвалдан кўришимиз мумкин.

1 - жадвал.

Акционерлик тижорат банки активлари таркиби.

(01.01.2000 йил млн. АҚШ долларида)

Активлар моддаси Сумма Умумий активга нисбатан, % да
Касса ва унга тенглаштирилган маблағлар 628 17,4
Ўзбекистон Республикаси Марказий банкидаги резерв маблағлар 326 8,9
Банклараро операциялар 456 12,6
Ссуда ва заёмлар 1884 51,9
Кўчмас мулк ва асосий воситалар 210 5,8
Бошқа активлар 125 3,4
Жами активлар 3629 100

Юқорида келтирилган жадвалдан кўриниб турибдики, банк балансининг активида асосий ўринни берилган ссуда ва заёмлар эгаллаб турибди (51,9%). Чунки, банкнинг асосий даромад манбаи шу модда ҳисобланади. Кейинги ўринда эса, ликвидлилик нуқтаи назаридан энг ликвид ҳисобланган актив моддаси: "Касса ва унга тенглаштирилган маблағлар" (17,4 %) турибди ва ҳоказо.

Агар, активлар таркибини банк фаолиятидаги асосий турлари бўйича гуруҳлаштирсак, у ҳолда қуйидаги хулосалар чиқариш мумкин:

Банк активлар операцияларида асосий ўринни кредит операциялари эгаллайди. Уларнинг улуши 19,9% дан 83,25% гача ташкил этади.

Банк активларида иккинчи ўринни қимматли қоғозларга қилинган инвестициялар эгаллайди (2,15% дан 23,87% гача)

Учинчи ўринда - касса активлари (0,2% дан 12,94% гача)

Бошқа активлар улуши ҳисоб - китоб хусусиятларидан келиб чиқиб банк операцияларида жуда ҳам кенг спектрни эгаллайди (2% дан 78% гача).

Энди тижорат банкларини пассив операцияларини кўриб чиқамиз. Пассив операциялар тижорат банклари учун муҳим роль ўйнайдилар. Улар ёрдамидагина банклар пул бозорларида кредит ресурсларига эга бўладилар:

Тижорат банклари пассив операцияларининг асосан тўртта шакли мавжуд:

Тижорат банкларининг ресурслари банкнинг ўз маблағлари, жалб қилинган маблағлари ва эмитентлашган маблағлар ҳисобидан шаклланади. Юқорида келтирилган пассив операцияларнинг биринчи ва иккинчи шаклларида банкларнинг ўз маблағлари юзага келади.

Банкларнинг ўз маблағларига банкнинг устав капитали, резерв капитали, махсус фондлар, моддий рағбатлантириш фонди, бошқа ҳар хил ташкил қилинган фондлар ва тақсимланмаган фойдаси киради. Банкнинг устав капитали суммаси банк уставида кўрсатилади ва банк ишини бошлашнинг бошланғич нуқтаси ҳисобланади. Банкларни ташкил қилишнинг шаклларига қараб банкнинг устав капитали ҳам ҳар хил ташкил топади. Агар, банк акциядорлик жамияти тариқасида ташкил қилинадиган бўлса, устав капитали ёки фонди акциялар чиқариш ва жойлаштириш йўли орқали ташкил топади. Банкларнинг устав капитали суммаси қонун йўли билан чегараланмайди.

Жалб қилинган маблағлар тижорат банкларининг кредит ресурсларининг асосий қисмини ташкил этади. Уларнинг асосийси талаб қилиб олингунча депозитлар, муддатли ва жамғарма қўйилмаларга бўлинувчи депозитлардир.

Муддатли депозит счётлар қатъий ўрнатган муддатга эга бўлиб, у бўйича эгаларига ўрнатилган фоиз тўланади. Муддатли депозит счётларида сақланувчи пул маблағларига талаб қилингунча депозитларга нисбатан мажбурий резервларга пастроқ норма белгиланади. Мижозлар учун муддатли депозит счётларининг яхши томони улар бўйича юқори фоиз олинишидир, банк учун эса - ликвидлиликни кам резерв билан ушлаб туриш мумкинлиги. Муддатли депозитларнинг мижозлар учун камчилиги, унинг паст ликвидлилиги ва муддатли депозит счётларидаги маблағларни ҳисоб - китоб ва жорий тўловларга ишлатиб бўлмаслигидир. Талаб қилиб олингунча депозитлар счётларида сақланувчи маблағлар характеридан келиб чиқиб таснифланади: турли мулк шаклидаги корхоналар ва ташкилотларнинг ҳисоб - китоб, жорий, бюджет счётларидаги маблағлар; турли фондларни сақлаш бўйича махсус счётлардаги маблағлар, капитал қўйилмалар учун мўлжалланган корхоналарнинг ўз маблағлари; бошқа банклар билан ҳисоблашиш бўйича корреспондентлик счётларидаги маблағлар, маҳаллий бюджет маблағлари.

Жамғарма қўйилмалар уларнинг ҳисоблаш хусусиятларидан келиб чиқиб қуйидагиларга бўлинади: муддатли, қўшимча қўйиш билан муддатли, ютуқли, пул буюм ютуқли; шартли; жамғарма сертификатлар ва бошқалар.

Энди тижорат банкининг пассиви таркибини кўриб чиқамиз.

2 - жадвал.

Акционерлик тижорат банкининг пассиви таркиби.

(01.01.2000 йил млн. АҚШ долларида)

Мажбуриятлар ва акционерлик капитали Сумма Умумий активга нисбатан, % да
Давлат ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банки депозитлари 965 26,6
Мижозлар депозитлари 623 17,2
Банклар ва бошқа кредит муассасалари депозитлари 342 9,4
Давлатлараро кредитлар 1075 29,6
Бошқа мажбуриятлар 53 1,5
Акциядорлик капитали 3058 84,3
Номинал акциядорлик капитали 364 10,0
Қўшимча капитал 20 0,5
Тақсимланмаган фойда 187 5,2
Жами акционерлик капитали 571 15,7
Жами мажбуриятлар ва акционерлик капитали 3629 100,0

Юқорида келтирилган (2 - жадвалга қаранг) тижорат банкининг пассивлари структурасида давлат ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банки депозитлари асосий ўринни эгаллаб турибди (26,6 %). Иккинчи ва учинчи ўринларда эса мос равишда давлатлараро кредитлар (29,6 %) ва мижозлар депозитлари (17,2 %) эгаллаб турибди ва ҳоказо.

Банк активларининг қийматини тўғри ҳисоблаш ва улардан келадиган даромадларни тўғри ҳисоб - китоб қилиб режалаштириш банк фаолиятининг самарадорлигига олиб келиши мумкин.

Ҳозирги кунга келиб банклар маблағларни шакллантириш ва даромадни ортишининг янги манбаларига мурожаат қилмоқдалар, яъни активларни секъюритизациялаш ва кафолатли кредит хатларини чиқаришдир. Банклар бундай даромад ва резервлар манбаларига асосан улар банклар фаолиятини тартибга солиш ва жаҳон молия бозоридаги инвесторлар муомаласини ўзгартиришга ёрдам берганлиги учун мурожаат қиладилар. Бундай тартибга солишнинг янги нормалари узоқ муддатли капиталининг позициясини мустаҳкамлашни талаб этади. Кўпгина банкирлар шуни англадиларки, "капитал - активлар" муносабатини самарали яхшилаш воситаси бўлиб балансдан ташқари активларни сотиш ҳамда активларни қимматли қоғозлар чиқариш орқали пакетлаштириш ва активларни ўзини резервда сақлаш ҳисобланади.

Қўйидаги таянч сўзларга таъриф беринг

Тижорат банк ликвидлиги Юқори рискли активлар
Тижорат банк тўловга Минимал рискли активлар
Лаёқатлилиги Риск
Банк активлари Банк риски
Банк пассивлари Даромад келтирувчи
Банк фойдаси Активлар
Банк ликвид маблағлари Даромад келтирмайдиган
Ликвидлилик омиллари Активлар
Ноликвид активлар Кредит баҳоси
Рискли активлар Кредит ставкаси

Ўз билимини текшириш бўйича саволлар

  1. Тижорат банкларининг ликвидлилиги деганда нимани тушунасиз ва у қандай аталади?
  2. Тижорат банклари тўловга лаёқатлилиги ва унинг кўрсаткичлари.
  3. Тижорат банкининг тўловга лаёқатлилиги қандай аниқланади?
  4. Даромад келтирувчи ва даромад келтирмайдиган даромадлар ва уларни таърифланг.
  5. Банкларнинг ликвидлилик даражаси қандай аниқланади?
  6. Тижорат банклар ликвидлилиги ва тўловга лаёқатлилигига таъсир қилувчи омиллар.
  7. Тижорат банкларининг активлари ва уларнинг рисклилик даражаси.
  8. Тижорат банкларининг даромадларини сананг.
  9. Тижорат банкларининг харажатларини келтиринг.
  10. Тижорат банкларининг даромадларини ошириш имкониятлари.