4 - §. Тижорат банклари бухгалтерия балансининг тавсифи
Тижорат банкининг баланси бухгалтерия баланси бўлиб, у банкнинг ўз маблағлари ва жалб қилинган маблағларининг ҳолатини ҳамда уларни банкнинг кредит ва жалб қилинган маблағларининг ҳолатини ҳамда уларни банкнинг кредит ва бошқа актив операцияларига жойланишини ифодалайди. Бундан ташқари, бухгалтерия баланси банк томонидан бажариладиган операцияларни характерлайди ва ҳақиқий олинган фойдани кўрсатади. Шу боис баланс банк молиявий фаолияти натижаларини кўрсатувчи бухгалтерия ҳисоботининг асосий шакли бўлиб, бошқарув қарорларини қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Банк раҳбарларига банк ишини ривожлантиришда аниқ чора ва тадбирлар ишлаб чикишга шароит яратади. Баланс маълумотлари асосида банк капитали ва фондлари, кассадаги накд пуллар қолдиғи, мижозларнинг ҳисоб - китоб ва ссуда ҳисоб варақларидаги қолдиқлар, ҳамда бошқа жалб қилинган маблағлар ҳолати ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин.
Банкларнинг бухгалтерия баланси Ўзбекистон Республикасининг "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги Қонун ва халқаро андозалар талабларига мос келувчн янги ҳисобварақалар режаси асосида белгиланган шаклда тузилади. Янги ҳисобварақалар режасида иқтисодиётда бўлиб ўтган барча ўзгаришлар натижасида банклар томонидан бажарилаётган янги операциялар ҳам кўзда тутилган. Янги ҳисобварақалар режаси ҳам мазмунан, ҳам тузилиши жиҳатдан РСКИ режадан фарқ қилади. Янги режа бош бухгалтерия китобидаги ҳисобварақалар тизимини акс эттириб, улар молиявий операцияларни гуруҳлаштириш, икки ёқлама ёзувни амалга ошириш, ҳисоботларни тузиш ва таҳлил қилиш учун ишлатилади.
Ҳисоб варақалар режасининг асосий максади барча тижорат банклари учун ҳисобварақаларининг ягона шаклини кабул қилиниши ва ишлатилишини таъминлашдан иборат.
Ҳисоб варақлар режаси 6 бўлимдан иборат:
I. Бўлим - АКТИВЛАР;
II. Бўлим - ПАССИВЛАР;
III. Бўлим - КАПИТАЛ;
IV. Бўлим - ДАРОМАДЛАР;
V. Бўлим - ХАРАЖАТЛАР;
VI. Бўлим - КЎЗДА ТУТИЛМАГАН ХОЛАТЛАР.
Осон қабул қилиш ва эслаб қолиш мақсадида актив ҳисобварақалар коди тоқ, пассив ҳисоб - варақалар коди эски жуфт рақамлар билан белгиланган.
Режадаги ҳисобварақалар бош китоб учун бешта рақамдан иборат килиб кодлаштирилган ҳисоб - варақаларнинг номерланиши қуйидагича:
| С | MM | SS |
|---|
С - ҳисоб варақалар категориясини билдиради яъни:
ММ - юқорида санаб ўтилган категориялардан бирига қарашли асосий ҳисобварақ;
SS - асосий ҳисобвараққа қарашли субсчет.
Масалан: 10000 рақами активларни билдиради. 10100 - активларга қарашли нақд пулларни билдиради. 10101 - кассадаги нақд пулларни билдирувчи ҳисобварақ.
Демак, 1 - активларни, 01 - нақд пулларни, кейинги 01 - кассадаги нақд пулларни билдиради.
Барча категорияга карашли асосий ва субсчетлар худди шу тартибда номерланади.
Режага киритилган барча ҳисобварақалар мазмун жихатдан актив ва пассив ҳисоб - варақларга бўлинади. Янг режада аралаш характердаги актив - пассив ҳисоб - варақлар кўзда тутилмаган.
Янги ҳисобварақлар режаси бухгалтерия ҳисоби учун қабул қилинган қуйидаги умумий принципларни ўзида мужассамлаштирган:
Баланс бўлимларининг қисқача тавсифи.
I бўлим "АКТИВЛАР".
"Актив"лар бўлими ўз ичига бир қатор асосий ҳисобварақларни бирлаштиради. Банк активлари нақд пуллардан бошлаб ҳисобга олинади. Нақд пулларни ҳисобга олиш учун 10100 ҳисобрақами ажратилган. Бу ҳисобварақ номи "Нақд пуллар ва бошқа касса ҳужжатлари" бўлиб, ўз ичига "Кассадаги нақд пуллар", "Йўлдаги нақд пуллар", "Валюта алмаштириш шахобчалари кассасидаги нақд пуллар", "Банкоматлардаги нақд пуллар каби бир қатор суб - ҳисобрақамларни бирлаштиради".
Бундан ташқари ушбу бўлимда 10300 - "Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкидаги ҳисоб - рақамлари", 10500 - "Банкнинг бошқа банклардаги ҳисоб - рақамлари" номли асосий ҳисобварақлар ва уларга тегишли бўлган бир катор суб - ҳисоб - рақамлари очилган. Республикадаги мавжуд қонун қоидаларга асосан барча тижорат банклари Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкида ўз вакиллик ҳисобварақларини очадилар. Маблағ ўтказиш ёки маблағларни тушириш бўйича амалга ошириладиган банклараро операциялар тижорат банкларининг вакиллик ҳисобварақлари орқали амалга оширилади. Мажбурий заҳиралар фонди ҳам Марказий Банкдаги алоҳида ҳисобварагида турадиган банк маблағи бўлиб, Ўзбекистоннинг барча тижорат банклари томонидан мажбурий тартибда захираланади, бу эса тижорат банкининг ликвидлилигини сақлаб туришга маьлум даражада кафолат бўлади. Мажбурий заҳиралар фондига ажратмаларнинг фоиз ставкаларини белгилаш Марказий Банк томонидан ўтказиладиган тижорат банклари ликвидлигини сақлаб турувчи энг таъсирчан механизм бўлиб ҳисобланади.
Олди - сотди учун мўлжалланган қимматли коғозлар бўйича операциялар ҳисобини юритиш учун 10700 ҳисобрақам ажратилган. 10900 ҳисобрақами эса олди - сотди учун мўлжалланган қимматбаҳо металларни ҳисобга олиш учун мўлжалланган. Бу иккала асосий ҳисобрақамлар ҳам бир неча суб - ҳисобрақамларни ўзига бирлаштиради. Қимматли қоғозларга қўйилмалар тижорат банкининг фонд бозоридаги операцияларини акс эттиради ва баланс активининг бошқа кўрсаткичлари билан таққосланганда қимматли қогозлар билан бўладиган операцияларида банкнинг амалий фаоллигини ифодалайди. 11300 "Сотиб олинган векселлар" ҳисобрақамида банк томонидан векселларни сотиб олиш билан боғлиқ операциялар ҳисобга олиб борилади. Банкнинг сотиб олинган векселлари 11301 - 11399 рақамли баланс ҳисобрақамларида ҳисобга олинади. Векселларни сотиб олиш - бу муомаладаги инструментлар воситасида молиялаштиришнинг бир шаклидир. Мижозлардан экспорт билан борлиқ ва маҳаллий ҳужжатли ҳамда хужжатсиз векселларни сотиб олиш асосан ушбу векселларни ўз вақтида тўланиши бўйича шартни Ўз ичига олади. Баъзи ҳолларда векселни сотиб олиш ёки банк томонидан кайта сотиш шартларини ўз ичига олиши мумкин.
Банк томонидан берилган қисқа муддатли ссудалар қуйидаги асосий ҳисобрақамларда ҳисобга олиб бориладн: 11900 - "Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкига берилган кисқа муддатли ссудалар", 12100 - "Бошқа банкларга берилган қисқа муддатли ссудалар, 12300 - "ҳукуматга берилган қиска муддатли ссудалар, 12500 - Жисмоний шахсларга берилган қисқа муддатли ссудалар, 127000 - "Давлат корхоналарига берилган қисқа муддатли ссудалар", 12900 - "Қўшимча корхоналарга берилган қисқа муддатли ссудалар" 13100 - "Хусусий корхона 12500 - "Жисмоний шахсларга берилган қисқка муддатли ссудалар" "Давлат корхоналарига берилган қисқа муддатли корхоналарга ссудалар" ва корпорацияларга берилган қисқа муддатли ссудаларга тегишли бўлган қарз 13300 - 14300 ҳисоб рақамларда, узоқ муддатли ссудалар эса 14500 - 15500, ўрта ва узоқ муддатли ссудалар хам турли мулкчилик шаклларига олувчилар бўйича гурухлаштирилган ва ўрта муддатли ссудалар ҳисобрақамларида ҳисобга олиб борилади. Умуман, кредитлар тижорат банкларининг ссудага доир операцияларидан банк фойда олишининг белгиловчи моддаси ҳисобланади.
Балансда кредит муддатлари ва халқ хўжалигидаги хўжалик юритувчи субъектларнинг қайси мулкчилик шаклига берилишига қараб классификация қилинади. Суд жараёнидаги ссудалар ва аванслар 15300 асосий ҳисоб - рақамда олиб борилади. ҳисобрақамда суд муҳокамасига ўтказилган ссудаларнинг ҳисоби улар тўлиқ ундириб олинмагунча, қарздорларнинг мажбурияти қайта кўриб чиқилмагунча, гаровдаги мол - мулки олиб қўйилмагунча ёки суд жараёнини тўхтатадиган бошқа ўзгаришлар бўлмагунча шу ҳисобрақамда юритилади.
Банк инвестициялари 15900 асосий ҳисобрақамда ҳисобга олинади ва икки категорияга бўлинади:
Бош банк агентликларидаги маблағларни ҳисобга олиб бориш учун 16100 ҳисоб - рақам ажратилган. Бу ҳисобрақамда Республикада жойлашган бош банк ва бўлимлар ёки бўлимлараро бўладиган миллий ва хорижий валюталардаги операцияларнинг ҳисоби олиб борилади. 16300 ҳисобрақам активлар бўйича ҳисобланган фоизларни ҳисобга олишга мўлжалланган. Бу ҳисобрақам ва унга тегишли бўлган суб - ҳисобрақамларда тегишли баланс ҳисобрақамларда ҳисоби юритиладиган активлар бўйича ёки кўрсатилган ҳизматлар бўйича ҳисобланган ва олиниши лозим бўлган, яъни хали келиб тушмаган фоизлар ҳисобланади. Баланс ҳисоботи даврида ушбу фоизлар тегишли фоизлар ҳисобрақами (16301 - 16397) га дебетланади ва унга мос келган фоизли даромадлар ҳисобрақамига кредитланади.
Банкнинг асосий воситалари 16500 ва 16700 ҳисобрақамларида ҳисобга олиб борилади.
Асосий воситалар ва номоддий активлар - банк активларининг асосий моддаларидан бири бўлиб ҳисобланади, чунки банк Ўз фаолиятини ташкил қилиш учун моддий базага, операцияларни бажариш учун шарт - шароитга эга бўлиши лозим. Банкнинг асосий воситаларига бино - иншоотлар, капитал курилиш учун банк томонидан қилинган харажатлар, офис ва иш мебели, жихозлар, компьютер ва бошқа ҳисоблаш техникаси алоқа воситалари кабилар киради. Марказнй Банк белгилаган меъёрлар тижорат банкининг капитал харажатлари миқдорини банк активининг 10 фоиз миқдорида чеклайди. Клиринг ҳисоб - варақлари ва бошқа активлар 17300 ва 19900 ҳисоб - рақамларда ҳисобга олиб борилади.
II бўлим "МАЖБУРИЯТЛАР".
Банк балансининг мажбуриятлар қисми депозитлардан бошланади. Депозитлар банкнинг бошқа субъектлардан жалб қилинган манбаларини ифодалайди Бухгалтерия хнсобининг кўп валюталик тизимида депозит кайси валютада кўйилса, у ўша валютада рўйхатга олинади ва уларнинг ҳисоби ҳар бир валюта учун алоҳида очилган бош китобларда олиб борилади. Бундан ташқари депозит мажбуриятлари муддати ва уни қўйган мижознинг мулкчилик шаклига тааллуқлигича таснифланади.
Барча депозитлар талаб қилиб олингунча сақланадиган, жамғармали ва муддатсиз депозит турларига бўлинади. Талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлар 20200 асосий ҳисобрақамда ҳисобга олиб борилади. Унинг ўзи ўз ичига 20202 - 20296 суб - ҳисобрақамларни олади. Бу суб - ҳисобрақамлар турли мулкчилик шаклларига тегишли бўлган мижозларнинг талаб қилингунча сақланадиган депозитлари бўйича алохида таснифланади. Жамғармали ва муддатли депозитлар хам худди шундай таснифланиб, улар бўйича ҳисоб 20400 ва 20600 ҳисобрақамларда юритилади.
Мажбуриятлар бўлимида яна 20800 "Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкининг ҳисобрақамлари" деб номланган асосий ҳисобрақамлари бошқа банкларга тўланадиган ҳисобварақлар эса 21000 асосий ҳисобрақамида юритилади. Бошқа банклардан ва мижозлардан олинган ссудалар муддатлари ва кредиторларнинг типлари бўйича таснифланган, яъни "Банк томонидан олинган ўрта муддатли ссудалар" - 21600 асосий ҳисобрақамда, "Банк томонидан олинган ўрта муддатли ссудалар" - 21800 асосий ҳисобрақамда, "Банк томонидан олинган узоқ муддатли ссудалар" - 22000 асосий ҳисобрақамда ҳисобга олиб борилади. Бу асосий ҳисобрақамларнинг ҳар бири кредиторларнинг типига кўра ҳисобга олиб бориш учун мулжалланган суб - ҳисобрақамларни бирлаштиради.
Мажбуриятлар бўйича ҳисобланган фоизларни ҳисобга олиш учун 22400 ҳисобрақам ажратилган. Банк ўзининг ҳар хил мажбуриятлари бўйича тўлаши учун ҳисобланган фоизлари 22402 - 22496 баланс ҳисобрақамларида ҳисобга олиб борилади. Бунга банкнинг дегюзит мажбуриятлари бўйича ҳисобланган, лекин ҳали тўланмаган фоизли харажатлар киради. Ушбу ҳисобрақамлар бўйича тўловлар улар амалга оширилган давр учун ҳисобланади, яъни тўловлар қайси ҳисобот даврига тегишли бўлса ўша ҳисобот даври учун акс эттирилади.
Мижозларнинг бошқа депозитлари, жумладан, аккредитивлар бўйича мажбуриятлари, вексел билан кафолатланган тратталар бўйича мажбуриятлар ҳисоби 22600 асосий ҳисоб - рақамда юритилади.
Ҳукуматга тегишли даромад ва бошқа тушумларни ҳисобга олиш учун 23400 - "Ҳукуматга тегишли даромад ва бошқа тушумлар" асосий ҳисобрақамида акс эттирилади. Шу ҳисобрақамларига тегишли бўлган 23402 - 23432 баланс ҳисобрақамларида хукуматнинг "Давлат бюджети тўғрисида"ги Қонунда кўзда тутилган даромадлар бўйича тушумлари ва шу даромадлар ҳисобрақамларидаги қолдиқлар доирасида ушбу қонунда кўзда тутилган тегишли бюджетлардан молиялаштириладиган йиллик харажатларни қоплаши мўлжалланган бюджет маблағларининг ҳисоби юритилади. Бошқа барча пассивлар 29800 асосий ҳисоб - рақам орқали ифодаланади.
III бўлим "КАПИТАЛ".
Ушбу бўлим ўз ичига 30300 - "Акционерлик капитали", 30600 - "Қўшимча капитал" ва 30900 - "Захира капитали" деб номланган асосий ҳисобрақамларини олади. Тижорат банкининг акциядорлик капитали банкнинг ўз маблағлари хажмини ифодалайди. Марказий Банк тижорат Банкларининг капитал ҳосил қилиш даражасини ва тузилмасини тартибга солиб туради, бу эса банк даромадларини яхшилайди.
Капитал бўлимида юқоридаги ҳисобрақамлардан ташқари 31200 ҳисоб - рақам "Тақсимланган фойда"ни ҳисобга олиб бориш учун, 31500 ҳисобрақам эса бошланғич қийматига нисбатан қайта баҳолангандаги қўшимча қийматни ҳисобга олиб бориш учун очилган. Ушбу ҳисобрақамда инфляция натижасида банк асосий воситалари қиймати кайта баҳоланганда уларнинг бошланғич ва бозор қийматлари ўртасидаги ижобий фарк, яъни бошлангич баҳосига нисбатан қўшимча қийматининг суммаси акс эттирилади.
IV бўлим "ДАРОМАДЛАР".
"Даромадлар" бўлими ўз ичига банкнинг ҳисобот давридаги барча даромадларини олади. Барча фоизли даромадлар 40200 - 44900 ҳисобрақамларда акс эттирилади. Банкнинг активлари бўйича амалга оширилган операциялари натижасида олган фоизли даромадлари 40201 - 44901 ҳисобрақамларда ҳисобга олиб борилади. Агар фоизли даромадлар тўлов ҳужжатлари кўринишида олинса, ўз навбатида, банкнинг вакиллик ҳисоб - рақами, мижознинг ҳисобрақами ёки касса ҳисобрақамлари дебетланади. Баланс ҳисоботи даврида ҳисобланган, лекин ҳали олинмаган даромадлар суммасига 16300 - "Активлар бўйича ҳисобланган фоизлар" ҳисобварағидаги тегишли баланс ҳисобрақамлари дебетланади ва унга мос келган даромадлар баланс ҳисобрақами кредитланади.
Воситачилик ва бошқа хизматлар бўйича даромадлар 45200 асосий ҳисобрақамда, хорижий валютадаги фойда эса 45400 ҳисобрақамда ҳисобга олиб борилади. "Хорижий валютадаги фойда" ҳисобрақами банкнинг спот, форвард, фьючерс шартлари асосида тузган валюта битимлари бўйича олинган ҳамда ҳисобот даврида амалга ошириш муддати келмаган валюта битимлари ревальвация натижасида қайта баҳоланганда, ушбу битимлар бўйича амалга ошмаган фойдаларнинг ҳисобини юритиш учун мўлжалланган.
Тижорат операциялари бўйича олинган фойда 45600 асосий ҳисобрақамларида ҳисобга олинади. Ушбу асосий ҳисобрақамга тегишли бўлган, барча ҳисоб - рақамлар банкнинг қимматли қоғозлар, қимматбаҳо металлар воситасида амалга оширган тижорат операциялари натижасида олинган фойдасининг ҳисобини юритиш учун мўлжалланган.
45800 асосий ҳисобрақамда инвестициялардан олинган фойда ва дивидендлар ҳисобга олиб борилади. Инвестицияларни сотиш қиймати ушбу активларни сотиб олингандаги қиймати ёки балансга кирим қилинган қийматга нисбатан юқори бўлганда фойда олиниши мумкин.
Бошқа фоизсиз даромадлар 45900 асосий ҳисобрақамда ҳисобга олиб борилади. Бу ҳисобрақам банкнинг иморатлари, жиҳозлари, кўчмас мулки ва бошқа хусусий мулклари каби активлари ижарасидан олинган даромадларнинг ҳисобини юритиш учун мўлжалланган. Бир йил ва ундан ортиқроқ муддатга ижарага берилган активлар учун банк ижара хақини ўзаро тузилган шартномага асосан олдинроқ ундириб олиши мумкин. Бу холда олдиндан ундириб олинган даромадлар 22896 "Бошқа муддати сурилган даромадлар" баланс ҳисобрақамининг кредитида акс эттирилади ва муддат ўтиши билан ишлаб олинган даромад тегишли даромадлар ҳисобрақамларига ўтказиб берилади.
V бўлим "ХАРАЖАТЛАР".
Бу бўлимда ҳисобот даврида банкнинг барча харажатлари акс эттириладиган ҳисоб - рақамлар очилган. Банкнинг депозит мажбуриятлари бўйича фоизли харажатларининг ҳисоби 50101 - 54902 баланс ҳисобрақамларида юритилади. Фоизли харажатлар - бу банкнинг юридик ва жисмонпй шахслар олдидаги ҳар хил депозитлар, бошқа банкларнинг маблағлари, банкнинг ссуда мажбуриятлари ва бошқа мажбуриятлари бўйича амалда тўланган ёки ҳисобланган харажатларидир. Барча харажатлар мажбуриятларнинг турлари бўйича таснифланган.
Банкнинг воситачилик харажатлари ва турли хизматлар бўйича харажатлар 55100 баланс ҳисобрақамида ҳисобга олинади. Хорижий валюталарда кўрилган зарар эса 55300 баланс ҳисобрақамида акс эттирилади. Бу ҳисобрақам банкларнинг спот, форвард, опцион ва фьючерс шартлари асосида тузган валюта битимлари бўйича кўрган зарарларининг ҳисобини юритишга мўлжалланган. Агар банк кимматбаҳо қоғозлар олди - соттиси бўйича зарар кўраётган бўлса, бу зарар 55800 баланс ҳисобрақамида ҳисобга олиб борилади.
Банк бино - иншоотларини, жиҳозларини, кўчмас мулкни сотишдан кўрилган зарарлар ҳамда юқорида кўрсатилган ҳисобрақамларда, ҳисобга олинган зарарларнинг ҳеч бирига тегишли бўлмаган бошқа фоизсиз харажатлар 55900 - "Бошқа фоизсиз харажатлар" асосий ҳисобварақда акс эттирилади. Банкнинг операцион харажатларини ҳисобга олиб бориш учун 56100 "Банк хизматчиларининг иш ҳақи ва улар учун қилинган бошқа харажатлар", 56200 "Ижара ва таъминот харажатлари", 56300 "Хизмат сафари ва йўл харажатлари", 56400 "Маъмурий харажатлар", 56500 "Репрезентация харажатлари", 56700 "Суғурта, солиқ ва бошқа харажатлар", каби ҳисобрақамлар очилган. Банкнинг кўрилиши мумкин бўлган зарарлари 56800 асосий ҳисобрақамда, банкнинг даромад солиғининг баҳоланиши эса 56900 ҳисобрақамда ҳисобга олиб борилади.
VI бўлим "КЎЗДА ТУТИЛМАГАН ҲОЛАТЛАР БЎЙИЧА ҲИСОБРАҚАМЛАР".
Янги ҳисобварақлар режасида кўзда тутилмаган ҳолатлар бўйича балансдан ташқари ҳисобрақамлар хам худди баланс ичидаги ҳисобрақамлар каби икки ёқлама ёзув асосида олиб борилади. Илгари балансдан ташқари жойлашган ҳисобрақамлар оддий ёзув, кирим ёки чиқим кўринишида олиб борилар эди. ҳисобварақлар режасидаги ҳар бир балансдан ташқарида жойлашган ҳисобрақам учун контр - ҳисобрақам бириктириб қўйилган бўлиб, улар бухгалтерия ёзувларини амалга ошириш мақсадида ишлатилади. Баланс ҳисоботида эса фақат асосий ҳисобрақам қолдиқлари кўрсатилади. Контр - ҳисоб рақамлар ёрдамида икки ёқлама ёзув олиб бориш балансдан ташқарида жойлашган ҳисобрақамлар бўйича операцияларнинг тўлиқ ўтказилиш ёки ўз вақтида ҳисобдан чиқарилиши, бирор сумманинг ўтказилмай қолиб кетиш устидан назорат олиб бориш нуқтаи назаридан самарали бўлиб ҳисобланади.
"Савдони молиялаштириш" 90900 асосий ҳисобрақамларга тегишли барча ҳисобрақамларга контр - ҳисобрақам ажратилган. Масалан, "Тўлов муддатини кутаётган ҳисоб - китоб ҳужжатлари" номли 90962 ҳисобрақам учун 96319 контр - хисобрақам ажратилган. "ўз вақтида тўланмаган ҳисоб - китоб ҳужжатлари" номли 90963 ҳисобрақамга 96321 контр - ҳисобрақам ажратилган. Банкнинг берган ва олган ссудалари бўйича "Ссуда мажбуриятлари - 91800 асосий ҳисобрақамига эса тегишли 96351 - "Берилган ссудалар бўйича мажбуриятлар" ва 96356 - "Олинган ссудалар бўйича мажбуриятлар" контр ҳисобрақамлари бириктириб қўйилган. Худди шу каби бошқа балансдан ташқари ҳисобрақамлар бўйича ҳам тегишли контр - ҳисобрақамлар ажратилган. Барча контр-ҳисобрақамлар икки ёқлама ёзув ўтказиш учун мўлжалланган.
Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки ва тижорат банкларининг баланс намунаси ва уларнинг таркибий қисмлари тўғрисидаги маълумотни 5 - 6 - 7 иловаларда кўриш мумкин.
Банкнинг кундалик бухгалтерия баланси барча банк муассасалари томонидан биринчи тартибдаги баланс ҳисоб рақамлари тартибида йиғма карточкалар маълумотларига асосан қуйидаги шаклда тузилади:
Баланс
2002 йил, "______"_______________
| Баланс ҳисобрақамлари | АКТИВ | ПАССИВ |
ЖАМИ
Имзолар: Бошлиқ _________
Бош бухгалтер___________
Ҳар кунлик тузиладиган балансда ҳисоб рақамларидаги қолдиқ суммаларининг пастига ёки алоҳида қоғозга, балансга илова қилиб, йиғма карточкалар асосида балансдан ташқари ҳисоб рақамлардаги қолдиқ суммаси киритилади.
Ҳар ойнинг биринчи санасига баланс 2 нусҳада иккинчи тартибдаги ҳисоб рақамлари бўйича тузилади.
Кундалик операциялар компьютерларда ҳисоб олинган ҳолда кундалик баланс сифатида баланс ҳисоб рақамлари бўйича қолдиқлар ва оборотлар ҳақида маълумотлардан фойдаланилади.
5 - илова
Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкнинг баланс жадвали
| Актив | Пассив |
|---|---|
| Кассадаги мавжуд пул | Пул эмиссияси |
| Олтин ва бошқа қимматбаҳо металлар | Тижорат банкларининг пул маблағлари |
| Банкларнинг корреспондент ҳисоблари | Халқаро молия институтларининг пул маблағлари |
| Давлатга қарашли ва бошқа қимматли қоғозлар | Ҳукумат маблағлари |
| Ҳукуматга берилган ссудалар | Бошқа пассивлар |
| Тижорат банкларига берилган ссудалар | Устав сармояси |
| Нобанк институтларига берилган ссудалар | Сармоя қолдиқлари |
| Бошқа активлар | Заҳиралар ва фондлар |
| Тақсимланмаган фойда (даромад) | |
| Жами: | Жами: |
6 - илова
"Тижорат Банклари".
Тижорат банки балансининг жадвали.
| Актив | Талаб қилиб олинадиган |
|---|---|
| Кассадаги мавжуд пул | Пул эмиссияси |
| Бошқа банклардаги "ностро" | Жамғарма омонатлари |
| Давлат қимматбаҳо қоғозлари | Муддатли депозитлар |
| Кредитлар | Банклараро кредитлар |
| Сармоялар | Бошқа пассивлар |
| Асосий пул маблағлари | Ҳиссадорлик |
| Бошқа активлар | Капитал қолдиғи |
| Захиралар | |
| Тақсимланмаган фойда | |
| Жами: | Жами: |
7 - илова
АҚШ тижорат банки баланси.
| Актив | Сумма | Пассив | Сумма |
|---|---|---|---|
| Нақд пул ва "ностро" ҳисоблари | 22200 | Талаб қилиниб олинадиган депозитлар | 58800 |
| Давлат қимматбаҳо | 30000 | Жамғарма омонатлари | 47000 |
| Штатларнинг қимматбаҳо | 28700 | Муддатли депозитлар | 68600 |
| Давлат муассасаларининг бошқа қимматбаҳо | 4100 | Жами депозитлар | 174400 |
| Сотилган федерал фондлар | 600 | Сотиб олинган федерал фондлар | 2000 |
| Кредитлар | 110140 | Заём (қарз) маблағлари | 4000 |
| "ғмон" кредитларни қоплаш учун | 3240 | Субординация векселлари ва дебентуралар | 3100 |
| Нетто кредитлари | 106900 | Жами пассивлар | 183500 |
| Асосий воситалар | 8940 | Ҳиссадорлик | 2000 |
| Асосий воситаларнинг эскириши | 4740 | Капитал қолдиғи | 8400 |
| Нетто - асосий маблағлари | 4200 | Тақсимланмаган фойда | 5200 |
| Тўпланган фоиз | 1400 | Эҳтиёткорлик | 200 |
| Бошқа активлар | 1200 | Жами ўз сармояси | 15800 |
| Жами активлар | 199300 | Пассивлар ва сармоянинг жами | 199300 |
Қуйидаги таянч сўзларга таъриф беринг.
| Банк таъсисчиси | Устав капитал |
| Банк акциядори | Банк ресурслари |
| Банк манфаати | Катта банк |
| Мижоз манфаати | Кичик банк |
| Банк пайчиси | Эквивалент маблағ |
| Банк операциялари | Банк турлари |
| Очиқ турдаги акциядор банк | Банк хусусиятлари |
| ғпиқ турдаги акциядор банк | Резерв фондлар |
| Хусусий банклар | Қайта молиялаштириш ставкаси |
| Универсал банклар | Фоиз ставкаси |
| Тижорат банкнинг функциялари | Фоиз сиёсати |
| Банк фойдаси | Брокерлар |
| Банк зарари |
Ўз билимини текшириш бўйича саволлар.