1 - §. Тижорат банкларини очиш ва тугатишнинг ҳуқуқий асослари
Тижорат банкларининг юридик шахс сифатида фаолияти омонатчилар, кредиторлар, умуман, давлат ва жамият манфаатларига жиддий дахлдор бўлганлиги туфайли унинг ташкил топиши узоқ давом этадиган жараён ҳисобланади. Шу вақт ичида бўлғуси таъсисчилар ўртасида ўзаро муносабатлар ўрнатилади, банк устав капитали учун зарур бўлган маблағлар тайёрланади, раҳбар шахслар, зарур ҳужжатлар тайёрлайди, тегишли текширувдан ўтказилади ва ҳоказолар.
Тижорат банкларини ташкил этиш ва тугатишнинг ҳуқуқий асослари "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонунда ифодаланган. Шу қонуннинг 2 - боби "Банкларни ташкил этиш ва улар фаолиятини тугатиш тартиби" деб номланиб ўз ичига 13 модда (7 - 19 моддалар) ни олади.
Банклар республика ҳудудида ўз фаолиятларини Марказий банк томонидан бериладиган лицензия асосида амалга оширадилар.
Банкларга лицензия бериш Ўзбекистон Республикасининг "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида", "Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки тўғрисида", "Акционерлик жамиятлари ва акциядорлар хуқуқини ҳимоя қилиш тўғрисида"ги қонунлар ва бошқа қонунлари, ҳамда банкка меъёрий ҳужжатларда белгиланган талаблар асосида амалга оширилади.
Тижорат банкларини ташкил қилиш 11 февраль 1999 йилда қабул қилинган "Банкларни рўйхатга олиш ва уларга лицензия бериш тартиби тўғрисида"ги 630 - сонли Низом асосида олиб борилади.
Ушбу низомда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида банкларни рўйхатга олиш ва уларга лицензия бериш тартиби ҳамда шартлари белгилаб қўйилган бўлиб, тижорат банклари очиқ ёки ёпиқ турдаги акционерлик жамиятлари шаклида ташкил этилиши мумкин.
Банк ташкил этиш жараёни бир неча босқичларга бўлиниши мумкин.
1. Тайёргарлик босқичи.
Бу даврда банк муассислари ўртасида банк ташкил этишга келишилади, ташаббус гуруҳи тузилади, ҳар бир муассиснинг устав капиталига қўшилган улуш миқдори белгилаб олинади, банкнинг таъсис ҳужжатлари мажмуи тайёрланади, банкнинг номи аниқланади, таъсисчилар ўртасидаги келишувлар дастлабки шартнома тарзида расмийлаштирилади, унинг асосида таъсис шартномаси тузилади (ФКнинг 43 - моддаси, ўзбекистон Республикаси "Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари ҳақида"ги қонуннинг 3 - моддаси) Акциядорлик тижорат банкларининг муассислари банк давлат рўйхатига олингунига қадар юзага келган мажбуриятлар юзасидан биргаликда жавобгар бўладилар.
2. Банкни давлат рўйхатидан ўтказиш босқичи.
Бу босқич уч даврни ўз ичига олади.
Банк очиш ҳақидаги ариза билан ўзбекистон Республикаси Марказий банкига мурожат қилиш. Бунда аризага қуйидаги ҳужжатлар илова қилинмоғи керак:
Қайд этиб ўтилган хужжатларнинг лойиҳалари Марказий банкнинг банкларни лицензиялаш департаменти маъқуллаганидан кейингина имзоланади ва тасдиқланади.
Булардан ташқари, Марказий банкка муассислар тўғрисидаги маълумотлар: банк кенгаши аъзолари рўйхати (кенгаш раиси, унинг биринчи ўринбосари) кўрсатилган ҳолда ушбу шахсларнинг Марказий банк талабларига мувофиқ келишларини тасдиқловчи маълумотлар, янги ташкил этилаётган банкнинг ташкилий тузилиши, ички аудит тўғрисидаги Низоми, кредит сиёсати тўғрисидаги Низоми, бизнес режаси, ариза топширувчининг муассислар номидан ариза топшириш ваколатини тасдиқловчи хужжат, ташкил этилаётган жойдаги Марказий банк бош бошқармасининг банк ташкил этишнинг мақсадга мувофиқлиги ҳақидаги хулосаси, муайян ҳудудда банк ташкил этиш мўлжалланаётганлиги ҳақида маҳаллий хокимият ва бошқарув органларига берилган билдиришнинг нусхаси ҳам топширилиши лозим.
Тижорат банки филиалини ташкил этиш пайтида ҳам ушбу ҳужжатлар (таъсис ҳужжатларидан ташқари) тақдим этилиши керак бўлади.
Хорижий капитал иштирокидаги тижорат банки ташкил этилаётганда юқорида кўрсатиб ўтилган ҳужжатларга қўшимча равишда яна қуйидагилар тақдим этилиши талаб этилади:
Фаолият юритиб турган банклар устав капиталидаги ҳисса ҳорижий шахслар томонидан сотиб олинаётганда ҳам ушбу ҳужжат ҳорижий шахс томонидан Марказий банкга тақдим этилиши лозим бўлади.
Булардан ташқари, ҳорижий муассислар ўзбекистон Республикасида янги ташкил этилаётган ёки фаолият юритаётган банкларнинг устав капиталида иштирок этган тақдирда:
Хорижий капитал иштирокидаги банкларда банк кангашининг камида битта аъзоси ўзбекистон Республикасининг фуқароси бўлиши лозим. ўзбекистон Республикаси Марказий банки банк ташкил этиш учун зарур бўлган барча зарур ҳужжатларни талаб қилишга ҳақли бўлади. Тақдим этилган ҳужжатлари Марказий банк томонидан икки ойлик муддат ичида кўриб чиқиши керак.
Марказий банк банк фаолияти билан шуғулланиши учун дастлабки рухсатнома бериш масаласини ҳал этиш жараёнида ташкил этилаётган банк муассисларининг молиявий имкониятлари ва нуфузига, банк раҳбарлигига таклиф этилаётган шахсларнинг касбий маҳоратига, бизнес ва молиявий режа кўрсаткичларига, ташкил этилаётган банкнинг бинолар ва ускуналар билан таъминланлангик даражасига ҳам эътибор қаратади.
Банкнинг очилгунга қадар локал тармоқ билан таъминланган бўлиши "БОК" дастурий таъминотнинг тармоқ вариантининг Марказий банк томонидан лицензияланиши, банк ҳисоб - китоблар маркази билан барқарор ишлайдиган алоҳида алоқа канали билан таъминланиши, камида бешта компьютерга, модемларга, дастурий таъминот ва техникани ишлатиш бўйича таълим олган мутахассисларга эга бўлиши шарт.
Муассислар банк ташкил этиш учун дастлабки рухсатномани олганларидан кейин лицензия олиш ҳамда банкни давлат руйхатидан ўтказиш учун зарур бўлган ташкилий - техникавий талабларни бажарадилар. ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан берилган дастлабки рухсатнома бир йил давомида юридик кучга эга бўлиб, муассислар ушбу вақт ичида барча ташкилий тайёргарлик ишларини амалга оширишлари ва банкни давлат рўйхатидан ўтказишни якунлашлари лозим бўлади.
Тижорат банки акциядорлик жамияти шаклида ташкил этилаётган муассислардан бири ёки ўзаро боғлиқ бўлган шахслар томонидан банк акцияларининг 5 фоиздан ортиғини сотиб олаётганни ҳақидаги хабар, агар банк акцияларининг 20 фоизидан ортиғи сотиб олинаётганида эса бунга розилик беришни сўровчи илтимоснома тақдим этилаётган ҳужжатлар.
Давлат рўйхатидан ўтказиш ҳамда банк операцияларини амалга оширишга лицензия олиш учун муассислар олдига қуйидаги талаблар қўйилади:
ўзбекистон Республикаси ҳудудида шуъба банки очишни ёки банк капиталида иштирок этишни хоҳловчи чет эл банки учун устав капиталининг охирги энг кам миқдори 30 млн. АҚШ доллари муқобил миқдорда белгиланган бўлиб, фақат мустаҳкам молиявий мавқега эга бўлган нуфузли норезидент банкларгина шуъба банкларини очишлари мумкин. Бунда қисқа муддатли мажбуриятлари IBCA Moody`s standart and Poor таснифи бўйича камида АV рейтингига эга бўлган норезидент банкларгагина афзаллик берилади.
ўзбекистон Республикасининг тижорат банклар ўз устав капиталлларини норезидент ҳисобидан кўпайтиришлари ёки акциядорлар томонидан акцияларнинг норезидентларга сотилиши учун белгиланган тартибда Марказий банкнинг олдиндан розилигини олишлари шарт. Ушбу талабга риоя этилмай тузилган билимлар ҳақиқий эмас деб топилади ва банк операцияларини амалга ошириш учун берилган лицензия бекор қилинади.
Банкни рўйхатдан ўтказиш ва банк операцияларини амалга ошириш учун лицензия бериш масаласи Марказий банк талаб қилган барча ҳужжатлар тўлиқ тақдим этилган кундан бошлаб бир ой ичида ҳал этилиши керак.
Банк операцияларини амалга ошириш учун лицензия бериш юзасидан қарор қабул қилишда қуйидаги асосий омилларга эътибор берилади:
Банк операцияларини лицензиялашга бўлган зарурат банкни мамлакат иқтисодий тўлов қобилиятига таъсир этиши билан боғлиқ. Банк операцияларини ўтказувчи амалга ошириши ва рўйхатга олиниши лозим. Тижорат банкни ташкил этилишида унга лицензия берилгандан кейин у лицензия асосида банк операцияларини ўтказиш хуқуқига эга бўлади. Агар, банк ўзбекистон Республикаси Марказий банк томонидан белгиланган банк операцияларини лицензия олиш учун рўйхатдан ўтмай фаолият кўрсатса бу операциялар қонунга хилоф деб топилади ва жавобгарликка тортилади.
Тижорат банки Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкида давлат рўйхатидан ўтгандагина ташкил этилган деб ҳисобланади ва юридик шахс статусини олади.
Юридик ва жисмоний шахслар тижорат банкни таъсис этувчилари ҳисобланади ва улар банк ва унинг устав капиталини шакллантиришда иштирок этадилар. Ўзбекистон Республикаси "Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги" қонунга асосан банк устав капиталини шакллантиришга давлат хокимият органлари, жамоа бирлашмалари, жамоа фондлар маблағлари, шунингдек кредитга олинган маблағлар ва гаровга олинган маблағлар фойдаланиш ман этилади.
Банк таъсисчилари ўз зиммасига тегишли ҳужжатларни расмийлаштириш, устав капиталини шакллантириш, материал - техник базасини яратиш, мижозлар кўламини аниқлаш, ўтказиладиган банк операциялар турини аниқлаш ва бошқа қатор масалаларини ҳал этишлари лозим.
Таъсисчилар таъсис шартномаси ёки акционер жамиятни тузиш шартномасини расмийлаштирадилар. Бу шартномада банк бошқарув шакли, устав капиталининг тахминий миқдори ва таъсисчиларнинг устав капиталидаги ҳиссалар улуши аниқланади. Шартномада томонлар мажбурияти, ҳуқуқлари ва бошқалар акс эттирилади.
Банкни Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан рўйхатга олиш ва лицензиялаш тегишли талаблар амалга оширилгандан кейин бир ой муддат ичида ҳал этилади.
Банклар мулкчиликнинг ҳар қандай шакли асосида акциядорлик жамияти тарзида ташкил этилишлари мумкин. Ҳар қандай юридик ва жисмоний шахслар банк муассислари сифатида иштирок эта оладилар. Ҳар бир акциядорнинг устав капиталидаги улуши "Банкларни рўйхатга олиш ва уларга лицензия бериш тартиби тўғрисида"ги Низомда кўрсатилишича 2000 йилнинг 1 январидан бошлаб устав капитали умумий миқдорининг 20 %, 2001 йилнинг 1 январидан бошлаб 13% , 2002 йилнинг 1 январидан бошлаб 7% дан ошмаслиги белгиланган. Шунингдек банкларнинг бошқа банклар устав капиталида иштирокига рухсат этилмайди (аммо шўъба банклар ташкил этиш бундан мустасно).
Банкларнинг акцияларини олиш қонун хужжатларида алоҳида кўрсатилади. Банк муассисларининг муҳим хусусиятларидан бири шундан иборатки, банк акциядорлари таркибидан у рўйхатга олинган кундан бошлаб бир йил мобайнида чиқиб кетиш ҳуқуқига эга эмаслар.
Ҳар қандай юридик шахс сингари банклар уставига эга бўлишлари ва ўз уставлари асосида фаолият кўрсатишлари керак. Банк уставида қуйидаги моддалар ўз аксини топган бўлиши керак:
Булардан ташқари банк уставида бошқа қонун хужжатларида назарда тутилган маълумотлар ҳам бўлиши керак.
Қонунда кўрсатилишича кредитга ва гаровга олинган маблағлардан ва солиққа жалб этилган маблағлардан банкнинг устав капиталини шакиллантириш мумкин эмас. Аммо алоҳида олинган холларда қонунларда кўрсатилган бўлса бюджет маблағларидан фойдаланишга рухсат бериш мумкин.
Банк капиталнинг энг кам миқдори банкни рўйхатга олгунга қадар унинг муассислари томонидан тўланиши керак. Бу тўланиш керак бўлган маблағлар Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки ёки бошқа банкларда очиладиган жамғарма хисоб варағига ўтказилади. Банк устав капиталининг энг кам миқдори Марказий банк томонидан Тижорат Банклари капиталнинг етарлилигига қўйиладиган талаблар тўғрисидаги низомда (№949 - сонли, 2000 йил 25 июл) кўрсатиб берилган.
Бу низомга кўра фаолият кўрсатган банклар эквиваленти 2 млн. АҚШ долларидан кам бўлмаган суммада умумий капиталга эга бўлиши лозим. Янги очилаётган банклар учун эса устав капиталининг энг кам миқдори жадвалда берилган.1
| Аҳолиси 0,5 млн. кишидан кўп бўлган шахарларда очилаётган тижорат банклари учун | Аҳолиси 0,5 млн. кишидан кам бўлган шахарларда очилаётган тижорат банклари учун | Чет эл капитали иштирокида очилаётган банклар учун | Хусусий банклар учун | |
| 2002 йил 1 январдан | 2,5 млн АҚШ доллари, эквивалентида | 1,25 млн АҚШ доллари, эквивалентида | 5 млн АҚШ доллари, эквивалентида | 1,25 млн АҚШ доллари, эквивалентида |
ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 1998 йил 1 ноябридаги 22 - сонли баённомаси билан тасдиқланган "Банкни рўйхатдан ўтказиш ва лицензиялаш тартиби"нинг 16.5 - бандига кўра қуйидаги ҳоллатда лицензия бериш ва банкни давлат рўйхатидан ўтказиш тўғрисидаги аризанинг рад этилишига асос бўла олади:
Банк ташкил этилгунча, яъни у давлат рўйхатидан ўтказилгунича қадар унинг номидан амалга оширилган банк операциялари ҳақиқий ҳисобланмайди.
Банк рўйхатдан ўтказилганидан кейин ўн кунлик муддат ичида солиққа тортишни ташкил этиш учун молия - солиқ органига зарур ҳужжатларни тақдим қилиш зарур.
Банк уставига қўшимча ва ўзгартишлар киритиш учун банк акциядорлар йиғилиши ёки муассисларнинг қарорига мувофиқ белгиланган тартибда ўзбекистон Республикаси Марказий банкига мурожат қилинади ва қуйидаги хужжатлар:
Мазкур ўзгаришлар ва қўшимчалар Марказий банкда рўйхатдан ўтказилган пайтдан бошлаб кучга киради.
ўзбекистон Республикаси Фкнинг 49 - моддасига кўра, банк муассасини, яъни юридик шахсни қайта ташкил этиш (қўшиб юбориш, қўшиб олиш, бўлиш, ажратиб чиқариш, ўзгартириш) унинг муассислари (иштирокчилари) ёки таъсис ҳужжатларида шунга вакил қилинган юридик шахс органи қарорига мувофиқ амалга оширилиши мумкин.
Банкни қайта ташкил этиш акциядорлар умумий мажлиси қарорига кўра амалга оширилиши мумкин. Бу қуйидаги хужжатлар тақдим этилган ҳолда ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг рухсати билан амалга оширилади:
Мазкур хужжатлар ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан икки ой давомида кўриб чиқилади. Марказий банк томонидан банк операцияларини амалга ошириш учун берилган лицензияни бекор қилиш учун берилган лицензияни бекор қилиш анча мураккаб ҳуқуқий тадбир бўлиб, тижорат банклари фаолиятининг тўхталиши ва тугалишида муҳим асосдир.
Банк фаолиятини тўхтатиш ва банкларни тугатиш "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонунда ҳамда Марказий банкнинг 240 - сонли "Банкларни тугатиш тартиби тўғрисидаги низом"да кўсатиб ўтилган. Жумладан банк қуйидаги холларда ўз фаолиятини тўхтатади: акциядорлар йиғилишининг қарорига кўра, Марказий банк лицензияни қайтариб олганда, банкрот деб эълон қилинганда. Ўз фаолиятини тўхтатган банк Марказий банк томонидан банкларни Давлат рўйхатига олиш дафтаридан чиқарилади. Уни фаолияти тўхтатилганлиги матбуотда эълон қилинади. Фаолиятни тўхтатиш ва уни тугатиш тартиби низомда белгилаб берилган.
Аммо бу низом банк банкорт деб эълон қилинганда амалга киритилмайди.
Лицензиянинг бекор қилиниши:
Лицензия бекор қилингандан кейин банк мавжуд бўлиб туради, аммо банк операцияларини амалга ошира олмайди.
Лицензияни бекор қилиш Марказий банк бошқаруви томонидан қўлланадиган оғир жазо чораси ҳисобланганлиги сабабли, бошқа жазо чоралари натижа бермаган қуйидаги ҳоллардагина қўлланилади:
Лицензияни бекор қилиниши Марказий банкка тижорат банкнинг судга муражаат қилмасдан мажбурий суратда тугатилиши учун асос бўлади. Буни Марказий банк томонидан тайинланган тугатиш комиссияси амалга оширади.
Ликвидатор (тугатувчи) Марказий банк билан келишилган ҳолда акционерлар умумий йиғилиши томонидан банкни тугатиш тўғрисидаги қарор кучга кирган кундан бошлаб 3 кун мобайнида тайинланади. Тугатиш жараёнининг мақсади банк омонатчилари ва кредиторлари талабларини тезлик билан қондиришдан иборат. Банкни тугатиш жараёни Марказий банк бошқарувининг лицензияларни қайтариб олиш тўғрисидаги қарори чиққан кундан бошланган деб ҳисобланади. Тугатилаётган банкнинг Марказий банк мажбурий захиралар хисоб варағида хисобда турган маблағлари тугатувчи томондан банкни тугатиш жараёни бошланганлиги тўғрисидаги тасдиқнома тақдим этилгандан сўнг банкнинг тугатиш хисоб - варағида акс эттирилади. Марказий банк томонидан тугатиш жараёни башлангандан сўнг чеклашлар киритади яъни акциядорлар умумий йиғилиши, бошқа органлар ваколатлари тўхтатилади. Банк хисобидан ва номидан хеч қандай иш бажарилмайди, қарз мажбуриятлари муддати ўтган хисобланади. Банкнинг тугатилиш жараёни қуйидаги босқичлардан иборат:
Марказий банк тугатиш жараёнини назорат қилиб туради. Банкни тугатиш билан боғлиқ бўлган барча харажатлар мазкур банк ҳисобидан амалга оширилади. Банкни тугатиш жараёни икки хил бўлиши мумкин: - ихтиёрий тугатиш ёки мажбурий тугатишдир.
Банкни ихтиёрий тугатиш кредиторлар ва омонатчилар олдида мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш имконига эга бўлган банк акциядорлари умумий йиғилиши томонидан банкни ихтиёрий равишда тугатиш тўғрисида қарор қабул қилинган ҳолларда амалга оширилиши мумкин.
Мажбурий тугатиш Марказий банкнинг банк фаолияти амалга ошириш ҳуқуқини берувчи лицензиясини чақириб олиш тўғрисидаги қарорига асосан амалга оширилади.
Банкларни тугатиш тўғрисидаги низомининг 4 - бўлимида тугатувчи (ликвидатор) ваколатлари ва мажбуриятлари кўрсатиб ўтилган. Банк тугатилиши бошлангандан сўнг Марказий банк моддий назоратни ўрнатади ва ликвидатор инвентаризация ўтказади. Шунингдек, ликвидатор активларни текшириб тугатиш хисоботини тайёрлаши лозим: унда якуний баланс, вакиллик хисоб варақалари аҳволи тўғрисидаги хисоботлар, пул маблағлари ва валюта ҳисобини юритиш, баланс ва кредит портфели бўйича кредитор қарздорлигини текшириши лозим. Ликвидатор банк активларини: яъни пул маблағлари, ссудалар, қимматбахо қоғозлар, валюта маблағларини баҳолаб сотади. Ликвидатор низомга асосан омонатчилар ва кредиторлар талабини қондириш керак. Тугатиш ишлари якунлангандан сўнг ликвидатор бажарилган ишлар тўғрисидаги якуний ҳисоботни ва тугатиш балансини тузади ва Марказий банкка тақдим этади. Марказий банк ликвидатор тақдим этган хужжатларни ўрганиб чиқиб, банкни банкларни рўйхатга олиш Давлат Китобидан чиқариб ташлаш тўғрисида қарорни қабул қилади.
1. Манба: "Ўзбекистон банк тизимини ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш бўйича қонунчилик хужжатлари тўплами", Тошкент, Ўзбекистон: 146 бет.