3 - §. Тижорат банкларининг харажатлари ва уларнинг таркиби
Банкнинг даромадлилиги, биринчи навбатда, ҳаражатларни камайтиришга боғлиқ. Банк иши технологиясидаги муваффақиятлар жорий харажатларни камайтиришга имкон беради.
Одатда, банклар ўз зиммасига операция харажатлари, устама фоизларга кетган маблағлар, шунингдек, кредит риски билан боғлиқ бўлган йўқотишларни қоплаш учун ажратмаларни оладилар.
Тижорат банки харажатларини қуйидагича таркибий қисмларга бўлиб, келтириш мумкин:
1 - чизма. Банк харажатларининг таснифланиши шакли бўйича

2 - чизма. Янги ҳисобварақлар режаси бўйича банк харажатлари таснифи

Одатда, банк даромадларининг 2/3 қисми фоизли харажатларга, берилган ссудалар бўйича йўқотишларни қоплашга, солиқларни тўлашга, кутилаётган фойдага ва сармоянинг ўсишига сарфланади.
Харажатларга ликвидлилик сингари ҳар қандай устама фоиз ўзгаришлари, пассивлар таркиби ва хусусий капитал ҳажми таъсир қилади. Ўз навбатида банк харажатлари таркибидаги ўзгаришлар активлар даромадлигига ҳам ўзгаришлар киритишни талаб қилади.
Харажатларни тўғри ҳисоблаш банкларга муқобил консерватив ресурслар нархларини тақсимлаш ва банк активларини аниқ баҳолаш ҳамда харажатларни қоплаб, акциядорлар учун даромадларни тўғри тақсимлаш имконини беради. Харажатларни баҳолашга кредитлар устама фоизларини белгилашнинг асосий омили сифатида қараш керак.
Фоизли харажатлар
Фоизли харажатлар - барча мажбуриятлар бўйича тўпланган фоиз суммаси демакдир.
Бизга маълумки тижорат банклари кредит ресурслари ташкил этишда талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлар ҳамда муддатли депозитлар қабул қилади. Ушбу депозитларга банклар маълум белгиланган фоизларда пул тўлайдилар. Тижорат банклари банк қарз мажбуриятлари бўйича тўланган фоизлар тўлайдилар, шу жумладан, қимматли қоғозларининг сотув нархи билан номинал қиймати орасидаги салбий тафовут бўлганида, баъзибиркелтирилган, лекин тўланмаган фоизларни тўлашда банкларда фоизли харажатлар юзага келади.
Банклар фоизли харажатларининг яна бир кредит ва унга боғлиқ операциялардир. Банклар, энг аввало, Марказий банкдан, бошқа тижорат банкларидан, бюджетдан ташқари фондлардан, банк бўлмаган молиявий муассасалардан кредитлар олиши мумкин. Олган кредитлар учун тўланадиган қарз фоизли харажатларга киради.
Банк аввалги йиллар (ҳисобот йилига нисбатан) ҳисобига тўлаган фоизлар ва воситачилик йиғимлари, ҳамда ўтган йилларда банкмижозлардан ортиқча ундирган фоизлар, ҳамда воситачилик йиғимларини қайтариши билан фоизли харажатлар қилади.
Фоизсиз харажатлар.
Фоизсиз харажатларга маошлар ва қўшимча тўловлар, ускуна ёки биноларни ижарага олиш, харид қилиш, шунингдек, бошқа операция харажатлари киради.
Банклар Ўзбекистон Республикаси Пенсия фондига, Ўзбекистон Республикаси Аҳолини иш билан таъминлаш давлат фондига, Ўзбекистон Республикаси Ижтимоий суғурта фондига қонунларга мувофиқ ўтказиладиган мажбурий ажратмалар, жумладан банк ходимларига мукофот ҳамда кўп йил ишлаганлик учун ёзиладиган тўловларни амалга оширадилар. Банк нодавлат пенсия фондларига, ихтиёрий тиббий суғурта ва ихтиёрий суғуртанинг бошқа турлари учун ўтказган ажратмалари, қонунларга мувофиқ банк мулкини ва банк ходимларини давлат суғуртасидан ўтказиш бўйича тўловлар ҳам банкнинг фоизсиз харажатларига киради.
Банк асосий фондларни, жумладан, уларнинг банк фаолиятини амалга оширишда фойдаланадиган алоҳида қисмларини, хусусан, тушумни инкассация қилиш учун автомобил транспортини ижарага олиш бўйича харажатлар қилади.
Банк ходимлари ва банк ходимлари бўлмаган, яъни банк штатида бўлмаган ходимларга, улар билан фуқаролик - ҳуқуқий тусда тузилган шартномалар бўйича бажарилган ишлар учун иш ҳақи тўлаш харажатлари, амалдаги қонунларга мувофиқ, навбатдаги ва қўшимча таътиллар пулини, шунингдек, тиббий кўриклардан ўтиш, давлат мажбуриятларини бажаришлар учун сарфланган вақт эвазига ҳақ тўлаш каби харажатлар қилади.
Бундан ташқари, банкларнинг фоизга даҳли йўқ харажатларига банк соҳасида малакали кадрлар тайёрлашда қиладиган харажатлари киради. Тижорат банклари олий ўқув юртлари билан келишилган шартномадаги маблағларни тўлаб банк соҳасига малакали кадрлар тайёрлаш, банк ходимлари малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш хизматлари учун ҳақ тўлайди. Бунда банклар номоддий актив шакллантиради ва бу келажакда ўз самарасини беради.
Бизга маълумки, банкларни аудиторлик текширувидан ўтказиш банк учун, нафақат банк учун, балки барча тармоқлар, ташкилотлар фойда ёки зарар билан фаолият кўрсатишларини кўрсатиб бермадилар. Банклар аудиторлик фирмалари билан шарномада келишилган нархларда тўловни амалга оширадилар.
Банкни бошқариш тизимида маркетинг ва шунга ўхшаш функционал хизматлар ёки шундай функционал вазифаларни бажариш зиммасига юклатилган мансабдор шахслар бўлмаган ҳолларда маркетинг ҳамда шунга ўхшаш бошқа хизматлар ҳақини тўлайдилар.
Ҳозирги замонда ахборотлар ҳаётимизда энг муҳим ўрин эгаллайди. Бу ахборотларнинг барчаси банкларга яқин бўлган амалиётдир. Бу хизматларни барчасини банклар катта харажатларга амалга оширадилар. Кунлик операцияда банклар мижозларга бир қанча ҳужжатлар тақдим этадилар, бу ҳужжатлар, канцелярия қоғозларига ҳам фоизсиз харажатлар ҳисобидан амалга оширилади.
Бундан ташқари, банклар махсус адабиётлар, меъёрий ва йўриқнома тусидаги ҳужжатлар сотиб олиш, шунингдек, банк фаолиятини амалга оширишда зарур бўладиган махсус нашрларга (рўзномалар, ойномалар ва бошқалар) обуна бўйича қилинадиган харажатлари мавжуд.
Тижорат банки ноишлаб чиқариш соҳаси объектларини (уй - жой - коммунал хўжаликлар, ўқув марказлари, болалар мактабгача тарбия муассасалари, тиббий, соғломлаштириш ва бошқа муассасалар) сақлаш, жумладан, шундай объектларни барча турларда таъмирлашга қилинадиган, лекин улардан фойдаланиш орқали олинган даромадлар (квартира ҳақи, ота - оналар ўз даромадлари болалар барчасига қатнашгани учун тўланадиган бадаллар, йўлланмалар қиймати тўловлари ва бошқалар) билан қоплайдиган харажатлар, шунингдек, юқорида айтилган объектлардан ижара шартларида фойдалаганлик ҳолларда шу объектлар бўйича тўпланадиган ижара ҳақи каби харажатлари мавжуд.
Банклар ўз ходимлари соғлиғини сақлаш ва улар дам олишини ташкил этиш тадбирлари (даволаниш ва дам олиш учун йўлланмалар, экскурсия ва саёхатлар йўлланмалари, спорт билан шуғулланиш, маданий ва спорт томоша тадбирларига бориш учун ҳақ, дам олиш хоналарини ташкил этиш ва сақлаш, газлаштирилган сув қуйиш ускуналарини ўрнатиш билан боғлиқ ва шунга ўхшаш бошқа харажатлар) учун харажатларни амалга оширади.
3 - жадвал
Тижорат банкларининг харажатларини таркибий жиҳатдан чуқурроқ кўриб чиқишимиз мумкин.
| 2000й. | 2001й. | 2002й. | |
| I. Фоизли харажатлар жами | 100 | 100 | 100 |
| 1. Депозитлар учун фоизлар | 8,9 | 8,1 | 13,4 |
| 2. Банклараро кредитлар учун фоизлар | 89,4 | 94,8 | 86,6 |
| 3. Қимматли қоғозларга тўланган фоизлар | 0 | 0 | 0 |
| 4. Бошқа фоизли харажатлар | 1,7 | 0,1 | 0 |
| II. Фоизсиз харажатлар | 100 | 100 | 100 |
| 1. Комиссион харажатлар | 11,2 | 10,8 | 11,2 |
| 2. Хорижий валюта операцияларидан кўрилган зарар | 0 | 0 | 0 |
| 3. Қимматли қоғозлардан | 0 | 0 | 0 |
Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, банкнинг фоизли харажатлари ичида асосий ўринни банклараро кредитлар учун фоизлари эгаллайди. Фоизсиз харажатлар ичида асосий ўринни иш ҳақи харажатлари, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар эгаллайди.
Юқоридагилардан келиб чиқиб‚ банк харажатларини янада кенгроқ таснифлайдиган бўлсак‚ уларни қуйидаги асосий қисмларга бўлиш мумкин:
1. Фоизли харажатлар ўз навбатида қуйидаги қисмларга бўлинади:
2. Фоизсиз харажатлар эса ўз ичига қуйидагиларни олади:
3. Иш ҳақи ва ходимларга бошқа тўловлар деганда қуйидагилар кўзда тутилади:
4. Аренда ва хизматлар учун (хўжалик) харажатларига қуйидагилар киради:
5. Сафарнома ва транспорт харажатларига қуйидагиларни киритиш лозим:
6. Маъмурий харажатларга қуйидагиларни киритиш мумкин:
7. Маданий тадбирлар ва хайрия харажатларига қуйидагилар киради:
8. Амортизация харажатларига қуйидагиларни киритиш мумкин:
9. Суғурта, солиқлар ва бошқа харажатларга қуйидаги харажатларни киритишимиз мумкин:
Юқорида санаб ўтилган харажатларнинг ҳар бири ҳам яна бир неча қисмларга бўлинади. Масалан, талаб қилиб олгунча депозитларга фоизли харажатларнинг ўзи қуйидагиларга бўлинади:
Хўжалик юритувчи субьектларнинг шу 10 та тури бўйича жамғарма депозитлар бўйича фоизли тўловлар ва муддатли омонатлар бўйича фоизли харажатларни ҳам бўлиш мумкин.
Қисқа, ўрта ва узоқ муддатли ссудалар бўйича фоизли тўловларни ҳар бирини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин. Булар:
Энди фоизсиз харажатларга ўтадиган бўлсак, фақат комиссион харажатларнинг ўзигина қуйидагиларга бўлинади:
Бу харажатларнинг барчаси банк балансининг 5 - бўлимида, яъни "харажатлар" бўлимида акс этади ва барча харажат ҳисобрақамлари актив ҳисобрақам ҳисобланади.