2 - §. Кредит муносабатларининг объектлари ва субъектлари
Бозор иқтисодиёти шароитида банк кредити, яъни тижорат банклари томонидан бериладиган ҳар хил турдаги ва кўринишдаги кредитлар кредитнинг асосий тури бўлиб ҳисобланади. Кредит муносабатлари юзага келиши учун унинг объектлари ва субъектлари бўлиши лозим. Банк кредити соҳасидаги кредит муносабатларининг субъекти бўлиб хўжалик субъектлари, аҳоли , давлат ва бошқа субъектлар ҳисобланиши мумкин. Маълумки, кредитлаш жараёнида кредит муносабатларининг субъектлари бир томондан кредит берувчи ва иккинчи томондан қарз олувчи сифатида қатнашадилар.
Кредиторлар бўлиб, ўзининг вақтинча бўш турган пул маблағларини маълум бир муддатга қарз олувчи ихтиёрига берувчи жисмоний ва юридик шахслар ҳисобланадилар.
Қарз олувчи - ўзига тегишли бўлмаган маблағни вақтинча ишлатиб, уни белгиланган муддатда қайтариб бериш ва у бўйича фоиз тўлаш мажбуриятини олувчи томондир. Банк кредитига келсак, кредит муносабатларининг субъектлари бўлиб, албатта, кредит берувчи банк ва қарздор бўлиб турли юридик ва жисмоний шахслар ҳисобланадилар. Кредитнинг бу тури асосан банкларнинг жалб қилинган маблағлар билан ишлаши билан боғлиқ. Ўзида жалб қилинган маблағларни эҳтиёжи борларга қайта тақсимлаш орқали банклар кредитор сифатида фаолият кўрсатади.
80 - йилларнинг иқтисодиётида қайта қуриш жараёнларининг бошланишига қадар собиқ СССРда банк кредитини қарзга олувчи бўлиб асосан хўжалик юритувчи корхона ва ташкилотлар қатнашганлар, аммо хўжалик органлари ва банклар орасида банк кредити соҳасидаги амалга ошган муносабатлар аксарият ҳолларда бир хил турдаги давлат мулкчилигига асосланган субъектлар ўртасида бўлган. Фаолият кўрсатувчи банклар давлат банклари бўлган, ундан ташқари собиқ Иттифоқ давридаги хўжалик субъектлари таркибида кооперативлар ва бошқа мулкчилик турларига асосланган субъектлар ҳиссаси жуда сезиларсиз бўлган.
Мустакилликнинг қўлга киритилиши ва бозор муносабатларининг шаклланиши билан Ўзбекистонда кредит муносабатлари субъектларининг мавқеи ўзгарди. Бу вазият мулкчилик муносабатларининг чуқур ўзгариши билан боғлиқ бўлди. Банк соҳасидаги мулкчилик муносабатлари кушимча равишда "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонун билан тартибга солина бошланди. Ишлаб чиқаришни деконцентрациялаш ва давлат тасарруфидан чиқариш иқтисодиётни демонополизациялаш, мулкчиликни хусусийлаштиришни Ўзбекистонда қабул қилинган қонунлар асосида тўғри амалга оширилиши:
Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикасида хусусий, давлат, жамоа ва коллектив мулкчилигига асосланган корхона ва ташкилотлар тузилиши ҳамда фаолият кўрсатишига ҳуқуқий асос яратилди. Шу билан биргаликда, аралаш мулкчиликка асосланган корхоналар ҳам очилиши ва фаолият кўрсатиши мумкин бўлди.
Айниқса, ҳукумат томонидан хусусий тижорат банкларини ташкил қилишни рағбатлантириш, акциядорлик тижорат банклари фаолиятини такомиллаштириш, уларни хусусийлаштириш ва фаолиятини эркинлаштириш шароитида кредит муносабатлари субъектларининг кўлами ошиб бормоқда.
Тўғридан - тўғри кредит, ҳисоб - китоб, касса хизмати билан шуғулланувчи тижорат банклари Ўзбекистон Республикаси "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги Қонунга мувофиқ истаган мулкчилик турига асосланган бўлиши, шу жумладан, хорижий капитални жалб қилган ҳолда ҳам ташкил қилиниши мумкинг.
Кредитлаш объекти - бу қарзга олинган сумма ва унинг қайси объект - товар - моддий бойликлар, харажатлар ва ҳоказоларга йўналтирилганлигини англатади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, кредитлаш таркибини қуйидагича тасвирлаш мумкин:

Уч базавий элемент (кредитлаш субъекти, объекти ва таъминоти) умумлашган ҳолда кредитлаш тизими сифатида ҳаракат қилади. Лекин бошқа томондан ёндашадиган бўлсак, улардан бири ҳам етарли бўлиши мумкин. Масалан, обрўли ва халқаро бозорда ўз ўрнига эга бўлган фирма, жорий молиявий кийинчиликларга дуч келиб банк кредитига мурожаат этди. Бунда банк иложи борича бу кредитни беришга ҳаракат қилади, чунки бундай мижозни йўқотиш банк учун фойдали эмас. Яна бир мисолда қуришимиз мумкин, бир корхона келажаги жуда самарали, истиқболли ва фойдали бўлган лойиҳани банкка тақдим этиб, бу лойиҳани молиялаш учун кредит сўраши мумкин. Банк ушбу лойиҳа истиқболига амин бўлиб, юқори фойда олиш мақсадида кредит бериши мумкин.
Бу иккала мисолда, биринчи ҳолда фақатгина кредитлаш субъектига, иккинчи ҳолда фақатгина кредитлаш объектига эътибор берилмоқда. Бу ҳолларда, кредитлаш риски юқори бўлиб, банк бу маблағлардан ажралиб қолиш эҳтимоли бор. Шунинг учун юқорида санаб ўтилган уч базавий элементларга умумлашган ҳолда эътибор бериш лозим.
Энди кредитлаш субъектига яна қайтадиган бўлсак, қарз олувчи бўлиб мулкчилик туридан қатъий назар, банк ишончини қозонган, маълум моддий ва ҳуқуқий кафолатларга эга фоиз тўлаш ва кредитни ўз вақтида қайтаришга рози бўлган субъектлар бўлиши мумкин.
Кредитлаш субъектларига янада аниқроқ ёндашадиган бўлсак уларни қуйидагиларга бўлиш мумкин:
Ундан ташқари, қисқа муддатли кредитларни юридик шахс мақомини олмасдан фаолият кўрсатаётган якка тадбиркорлар ҳам олишлари мумкин. Юқоридаги субъектлар кредит олувчи сифатида фаролият кўрсатса, тижорат банклари ёки бошқа кредит муассасалари кредит берувчи субъект сифатида намоён бўлади. Лекин шуни таъкидлаш керакки, банклар банклараро кредитларда қарз олувчи субъект сифатида ҳам фаолият кўрсатадилар.
Тор маънода кредитлаш объекти, кредит (ссуда) айнан қайси мақсад учун берилса, шу кредит объекти ҳисобланади ва кредит битими шу объект устида тузилади. Амалиётда қисқа муддатли кредитлар ишлаб чиқариш заҳираларининг турли элементлари учун берилади. Саноатда, масалан, банклар хомашё, асосий ва ёрдамчи материаллар, ёқилғи, таралар, тугалланмаган ишлаб чиқариш, тайёр маҳсулот ва бошқаларни кредитлашади. Савдода кредитлашнинг объекти бўлиб, товароборотдаги товарлар ҳисобланади.
Қишлоқ хўжалигида банклар деҳқончилик ва чорвачилик харажатлари; минерал ўғитлар, ёқилғи ва бошқа харажатларни кредитлашади. Умуман олганда, қисқа муддатли кредитлар қуйидаги 3 та асосий объектни кредитлашга йўналтирилади:
Товар моддий бойликлари юқори салмоққа эга бўлган кредитлаш объекти ҳисобланади. У корхонанинг нормативдан юқори бўлган товар моддий бойликларни ишлаб чиқаришга жорий қилишда мавсумий корхоналарда товар моддий бойликларни режадан ташқари қабул қилинганда, импорт маҳсулотлари келиб тушганда, уларни транспортировкаси билан боғлиқ харажатларни, савдо ва таъминот ташкилотларида нормативдан юқори товар захиралари юзага келганда кредитларга мурожаат этилади.
Ишлаб чиқариш харажатлари ишлаб чиқариш билан маблағлар тушиши жараёни бир - бирига мос келмаганда, тугалланмаган ишлаб чиқариш салмоғи ошиб кетганда келгуси давр харажатларига, баъзи корхоналарга янги турдаги маҳсулотни ишлаб чиқариш ва корхонани қайта таъмирлаш билан боғлиқ бўлган харажатларни амалга оширишда кредитларга мурожаат этилади.
Айланма маблағларга одатда дебиторлик қарзлари ёки товар - моддий бойликлар билан таъминланади.
Қурилиш учун "оралиқ" кредитлари бино ва иншоотлар, оффислар, савдо марказлари ва шу кабиларни қуриш учун берилади. Аниқроғи кредит, бино ва иншоотларни қуришда керак бўладиган қурилиш материаллари, қуриш жиҳозларини сотиб олишга, қурувчи ишчиларни ёллашга берилади. Бу каби кредитлар кредит олувчининг бошқа бир узоқ муддатли таъминоти остида берилади.
Қимматли қоғозлар дилерларига кредитлар, давлат қимматли қоғозлари ва хусусий қимматли қоғозлар дилерлари баъзи вақтларда қисқа муддатларда янги қимматли қоғозлар сотиб олиш учун маблағга эҳтиёж сезадилар. Бу каби кредитларни кўпгина банклар "жон" деб тақдим этадилар. Сабаби, бу кредитлар давлат қимматли қоғозлари билан таъминланган бўлади. Бундан ташқари, бу кредитлар жуда қисқа муддатларга берилади.(бир кундан бир неча кунгача).
Чакана товароборотга кредитлар. Банклар автомобиллар, электрмаиший жиҳозлар, мебеллар ва бошқа узоқ муддат ишлатиладиган товарларни қарзга сотиб олишни, дилерлар қарзга сотиш шартномасини имзолаганидан сўнг пайдо бўладиган дебиторлик қарзини молиялаштириш орқали кредит беради. Бу каби кредитлашни дебиторлик қарзини сотиб олиш деб ҳам изоҳлаш мумкин.
Активлар билан таъминлашга кредит. Бундай кредитлар фирмаларнинг жорий эҳтиёжлари учун, айланма маблағларнинг айланишини таъминлаш учун, ишлаб чиқариш жараёнини узлуксизлигини таъминлаш учун тез пулга айланувчи активлари гарови остида, 12 ойгача бўлган муддатга берилади. Таъминот сифатида одатда хомашё захиралари, товар - моддий захирадари, тайёр маҳсулот ва кўп ҳолларда дебиторлик қарзи ҳисобланади. Бу турдаги кредитнинг кенг тарқалган шакли факторинг ҳисобланади. Тижорат банклари фирмаларга унинг дебиторлик қарзининг 70 фоизи миқдорида кредит беради. Ҳисоб - китобларни амалга ошириш учун зарур бўлган маблағлар корхонанинг мол етказиб берувчилар билан бўладиган ҳисоб - китобларни амалга оширишда, аккредитив очишда, иш ҳақи бўйича давлат корхоналарига кредитлар беришда, ўзаро қарзларни кечишда кредитларга мурожаат этилади.
Узоқ муддатли кредитлар қуйидаги кредитлаш объектларига йўналтирилиши мумкин:
Ўрта муддатли кредитларни кредитлаш объекти ҳам ҳудди узоқ муддатли кредитларнинг объекти сингари бўлади.
Кўриниб турибдики, кредитларнинг турларига қараб уларнинг кредитлаш объекти ва субъекти фарқланади. Масалан: