1 - §. Тижорат банкининг ресурслари ва уларнинг таркиби.
Тижорат банклари, бошқа хўжалик субъектлари каби ўзининг хўжалик ва тижорат фаолиятини таъминлаш учун маълум миқдорда пул маблағларига, яъни ресурсларига эга бўлишлари лозим. Иқтисодиёт ривожланишининг замонавий талабларида банк ресурсларини ташкил этиш муаммоси банк фаолиятини бир маромда олиб бориш учун биринчи даражали ҳисобланади. Буни шундай изоҳлаш мумкин, яъни иқтисодиётнинг бозор моделига ўтиши билан банк ишида давлат монополияси тугатилади, икки босқичли банк тизимини шаклланишида банк ресурслари характери ижобий томонга ўзгаради.
Ундан ташқари, унинг актив операциялари объекти орқали аниқланадиган банк фаолиятининг кўлами, улар жойлаштирадиган ресурслар ҳажми, миқдори, жалб қилинган маблағлар суммасига боғлиқ бўлади. Бундай ҳолат ресурсларни жалб қилиш бўйича банклар ўртасида рақобатни келтириб чиқаради.
Банкнинг асосий вазифаларидан бири бўш пул маблағларини мумкин қадар кўпроқ жалб қилиш ва уларни бошқа фойда келтирувчи оптимал активларга жойлаштиришдан иборат.
Банк ресурслари банклар томонидан амалга ошириладиган пассив операциялари орқали ташкил топади ва банк балансининг пассив қисмида юритилади. Банк ресурсларини икки катта гуруҳга бўлиш мумкин. Булар, банкларнинг ўз маблағлари ва жалб қилинган маблағлардир. Жалб қилинган ресурсларни баъзи ҳолларда иккига бўлиб қаралади - бу жалб қилинган депозитлар, бошқа мажбуриятлар ва сотиб олинган ресурлардир. Бу ресурслар банкнинг актив операцияларини амалга оширишда ишлатилади, яъни банк ресурслари даромад олиш мақсадида турли хил соҳаларга жойлаштирилади. Банкнинг пассив ва актив операциялари ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлганлиги сабабли пассивларнинг таркиби ва характери кўп жиҳатдан банкларнинг актив операцияларини амалга оширишда ўз ифодасини топади. Шу билан бирга ресурслар характерига банкларнинг кредитлаш сиёсатининг ўзгариши ҳам таъсир килади.
Банк ресурларининг асосий қисмини банк мижозларининг маблағлари ташкил килади. Банк бошқа капиталларни жалб қилиш учун ўз капиталининг етарли даражаси миқдорини кўрсатиш лозим.
Тижорат банки ўз мижозларининг бўш турган маблағларини қарзга олиш билан бир вақтнинг ўзида бу маблағларни ўз вақтида қайтарилишини таъминлаш мажбуриятини ҳам олади, шунинг учун банк барқарор ликвидликка эга бўлиши керак. Ишончлилик ва ликвидлилик тамойиллари тижорат банки мавжудлигининг зарур шартларидан бўлиб, улар аҳолининг бўш турган пул маблағларининг банкка сари оқимини таъминлайди. Ундан ташқари банкнинг аҳволи молиявий жиҳатдан кам самарали бўлган ҳолатда мижозлар ўз маблағларини қайтариб олишларига ишонч ҳосил қилишларига замин яратади.
Ресурслар ёрдамида банкларнинг ташкилий фаолияти амалга оширилади, кредитлар бериш салоҳияти тўловлар амалга оширилади, банкларнинг даромадлари вужудга келтирилади.
Банк ресурсларининг айланишини қуйидагича ифодалаш мумкин.
1 - схема

Банк ресурсларининг шаклланиши ва айланиши узлуксиз жараённи ташкил килади ва бу эса ўз навбатида банклар фаолиятини доимийлигига асос ҳисобланади.
Алохида тижорат банклари учун банк ресурслари таркибий тузилиши турли хиллик билан фарқланади. Бу унинг ўзига хос хусусиятлари билан тушунтирилади. Иккита тижорат банки ресурсларининг таркибий тузилиши қуйидаги маълумотлар билан характерланади.
Банк ресурслари таркиби
1 - жадвал
| Кўрсаткичлар | Банк №1 | Банк №2 |
|---|---|---|
| 1. Ўз маблағлари - жами, жумладан | 17.4 | 7.2 |
| 1.1. Устав фонди | 3.9 | 1.3 |
| 1.2. Бошқа фондлар | 9.4 | 3.2 |
| 1.3. Жорий йилдаги таксимланмаган фойда | 4.1 | 2.7 |
| 2. Жалб килинган маблағлар - жами, жумладан | 82.6 | 92.8 |
| 2.1. Муддатли депозитлар | 76.9 | 70.1 |
| 2.2. Муддатсиз депозитлар | 4.3 | 4.3 |
| 2.3. Аҳоли қуйилмалари | 0.3 | 0.4 |
| 2.4. Сертификатлар, векселлар | 1.1 | - |
| 2.5. Банклараро кредитлар | - | 18.0 |
Юкоридагилардан кўриниб турибдики, алоҳида тижорат банкларнинг ресурслари структураси сезиларли фарқ қилади. Бу аввалам бор, тижорат банкларининг ўз маблағларига таалуқли бўлиб, таҳлил қилинаётган банкларда уларнинг миқдори турличадир. Биринчи банкнинг ўз маблағлари иккинчи банкникидан икки марта ортиқ. Биринчи банкда устав фонди 3.9 %ни, ўз маблағлари суммасининг 22.3 %ни ташкил этган. Иккинчи банкда устав фонди 1.3 %ни, яъни уз маблағлар суммасининг 18 %ни ташкил этган.
Жалб килинган ресурслар биринчи банкда 82.6 %ни , иккинчи банкда 92.8 %ни ташкил этган. Бунда иккинчи банк банклараро кредитдан кенг фойдаланган ва у 18.0 %ни ташкил этган. Биринчи банк эса аксарият ҳолларда мижозларининг ресурслари билан ишлаган.
Бозор муносабатлари шароитида тижорат банкларининг ресурсларини ташкил килиш жараёнига катта аҳамият берилади. Шу сабаб ўтиш иктисодиётини бошидан кечираётган деярли барча мамлакатларда тижорат банклари ресурсларини шакллантириш тизимида тубдан ўзгаришлар бўлди. Бу ўзгаришларнинг бўлишига қуйидаги омиллар таъсир кўрсатди. Булар:
Банкларда мавжуд бўлган маблағлардан фойдаланиш имкониятига қараб банк ресурслари ўз ресурсларига ва қарз (сотиб олинган) ресурсларга бўлинади. Бу ҳолда банклар ресурсларига банк капиталидан ташқари маълум вақт давомида банк ихтиёрида бўлган жалб килинган депозитларни, бошқа банкларнинг депозитидан ва вакиллик ҳисобрақамидан қолдиқларни, форвард валюта курси ва клиринг бўйича қолдиқларни ва бошқа депозитлар ва қолдиқларни ҳам киритиш мумкин.
Ундан ташқари, банкнинг ихтиёрида мавжуд бўлган ресурслар унинг амалга оширилиши мўлжалланаётган актив операциялар учун етарли бўлмаса, зарур миқдордаги маблағларни Марказий банкдан нобюджет фондлардан пул бозоридан сотиб олиш ёки қарзга олиш мумкин.
Шундай қилиб, банкнинг ўз маблағлари ва қарзга олинган ёки сотиб олинган маблағлари йигиндиси тижорат банкларнинг ресурс базасини ташкил килади.
Халқаро банк амалиётида банкларнинг ресурс базасини шакллантирувчи асосий манбаларга ўз капиталидан ташқари қуйидагилар киради:
2 - жадвал
Тижорат банкининг ресурс базаси ва ундан фойдаланиш тўғрисида маълумот.1
| № | Кўрсаткичлар | Минг сўм | % |
|---|---|---|---|
| I. | Банкнинг ресурс базаси. Банкнинг ўз маблағлари | ||
| 1. | Банк капитали - жами (30000 қ 29830 ҳ/в) - шу жумладан: | 226209 | 33.1 |
| Акциядорлик капитал (30300қ29830 ҳ.в) | 82739 | 12.0 | |
| Қўшимча капитал (30600 ҳ.в) | 0 | 0 | |
| Резерв капитал (30900 ҳ.в) | 40254 | 6.0 | |
| Тақсимланмаган фойда (31200 ҳ.в) | 103216 | 15.1 | |
| Воситалар қийматини баҳолашда юзага келувчи ортиқчалик (31500 ҳ.в) | 0 | 0 | |
| 2. | Жалб қилинган депозитлар - жами шу жумладан: | 170989 | 25.1 |
| Талаб қилингунга қадар (20200 ҳ.в) | 109794 | 16.1 | |
| Жамғарма (20400 ҳ.в) | 10957 | 1.6 | |
| Муддатли (20500 ҳ.в) | 17159 | 2.5 | |
| 3. | Мижозларнинг бошқа депозитлари (22600 ҳ.в) | 1614 | 0.3 |
| 4. | Бошқа банкларнинг депозитлари ва вакилликлик счётидаги қолдиқ (21000 ҳ.в) | 0 | |
| 5. | Чиқарилган қимматли қоғозлар (23600 ҳ.в) | 0 | |
| 6. | Форвард - валюта курси (22800 ҳ.в) | 0 | |
| 7. | Бошқа мажбуриятлар (29800 ҳ.в - 29830 ҳ.в) | 1259 | 0.2 |
| 8. | Клиринг трансакциялари (23200 - 23204, 23208, 23210, 23212, 23218, 23220 ҳ.в.лар) | 0 | |
| 9. | Бошқа пассивлар (22200қ 23220 ҳ.в) | 30206 | 4.4 |
| 10. | Банкнинг жами ўз ихтиёрида бўлган ресурс базаси (1+2+3+4+5+6+7+8+9) қаторлар | 397198 | 58.2 |
| 11. | Сотиб олинган ресурслар - жами: (21600+21800+22000 ҳ.в) ш.ж. | 285674 | 41.8 |
| Марказий банкдан (21602, 21802, 22002 ҳ.в) | 187333 | 27.4 | |
| Молия вазирлигидан (21610, 22010 ҳ.в) | 0 | ||
| Банклараро пул бозоридан (21606, 21806 ҳ.в) | |||
| Нобюджет фондлардан (21605, 21805, 22005 ҳ.в) | 0 | ||
| 12. | Хукумат хисоб варақлари (23400 ҳ.в) | 40430 | 5.9 |
| 13. | Банкнинг жами ресурс базаси (10қ11қ12) қаторлар | 682872 | 100 |
Жадвал маълумотлари шуни кўрсатдики, тижорат банки ресурс базасининг 33.1 % банкнинг ўз маблағлари, яъни банк капитал ва тақсимланмаган фойдасига тўғри келади. Банк ихтиёрида бўлган ресурсларнинг 25.1 % жалб қилинган депозитларга тўғри келади. Шундай қилиб, банк ихтиёрида бўлган ўзи йиққан ресурслар жами - 58.2 5ни ташкил қилади. Банк томонидан сотиб олинган ресурслар эса 41.8 %ни ташкил қилади. Ундан 27.4 % марказий банкдан олинган кредит ресурларини, 8.5 % молия вазирлигидан олинган ресурсларни, 5.9 %. Ҳукумат ҳисобварағида бўлган ресурсларни ташкил қилади.
Банк томонидан ташкил қилинган ресурс база турли хил кредитлар ва инвестицияларни ва бошқа актив операцияларни амалга ошириш учун йуналтирилиши мумкин. Буни қуйидаги жадвал материалларидан кўришимиз мумкин.
3 - жадвал
Банк ресурсларининг ишлатилиши
| II. | Банк ресурсларнинг йуналиши | ||
| 1. | Ғазнадаги маблағлар ва қимматбаҳо металлар (10100 қ 10900 ҳ.в) | 88491 | 12.9 |
| 2. | Марказий банкдаги мажбурий резерв заҳиралар (10309 ҳ.в) | 0 | |
| 3. | Бошқа банклардаги вакиллик ҳисоб варақаларидаги маблағлар ва депозитлар (10500 ҳ.в) | 0 | |
| 4. | Сотиб олинган қимматли қоғозлар (10700, 11300 ҳ.в) | 0 | |
| 5. | Факторинг операциялар (11100 ҳ.в) | 0 | |
| 6. | Банклараро кредитлар (12100+13300 ҳ.в) | 0 | |
| 7. | Хукуматга ажратилган кредитлар (12300 ҳ.в) | 0 | |
| 8. | Соф кредит куйилмалар (12500, 12600, 12700, 12900, 13100, 13700, 13800, 13900, 14000, 14300, 14900, 15100, 15300, 15500, 15700 ҳ.в) | 42915 | 62.9 |
| 9. | Соф инвестициялар (15900 ҳ.в) | 0 | |
| 10. | Банк мулки (16500, 17700, 19921, 19923 ҳ.в) | 43876 | 6.4 |
| 11. | Форвардлар ва валютавий ҳолат (16900, 17100 ҳ.в) | 0 | |
| 12. | Транзит ҳисоб варақлари (17300 ҳ.в) | 0 | |
| 13. | Ҳукумат ҳисоб варақлари (17500 ҳ.в) | 0 | |
| 14. | Бошқа активлар (19900+16100+16300 - 19921, 19923 ҳ.в) | 121300 | 17.8 |
| 15. | Жами қуйилмалар (1+2+3+4+5+6+7+8+9+10+11+12+13+14) | 682818 | |
| 16. | Ортиқча буш ресурслар (I - булим 13 к - II - булим 15 к) | 54.0 | |
| 17. | Вакиллик ҳисобварагидаги қолдиқлар (10301 ҳ.в) | 60112 | |
| 18. | Молия вазирлигидаги фонддаги маблағлар (23204, 23208, 23210, 23212, 23218, 23220 ҳ.в) | 59354 | |
| 19. | Вакиллик ҳисобварагидаги ортиқча (бўш) маблағлар (17к - 18к) | 758 | |
| 20. | Вакиллик ҳисоб варақ ноликвидлилиги (18к - 17к) | 0 |
Жадвал маълумотлари шуни кўрсатиб турибдики, тижорат банки ресурсларининг бир кисми банкнинг ғазнадаги маблағлари ва бошқа операцияларни амалга оширишга йўналтирилса, маблағларнинг асосий қисми кредитлар бериш учун сарфланади, яъни ресурслар ҳисобидан берилган соф кредитлар салмоғи маблағлар сарфида 62.9 %ни ташкил қилади. Маблағнинг 17.8 % бошқа активларга йўналтирилган. Ҳамда ундан ташқари, 54.0 минг сўм микдорида ортиқча ресурслар мавжуд. Вакиллик ҳисоб варақасидаги буш маблағлар 758 минг сўмни ташкил қилади.
1. ҳ/в - ҳисоб варағи