4 - §. Фоизли ва фоизсиз харажатлар ҳисоби ва унинг таҳлили

Тижорат банклари корхона ва ташкилотларнинг ҳисоб - китоб, касса ва ссуда бўйича операцияларини бажаради. Шунингдек, турли ва бошўа пулли хизматларни кўрсатади. Банклар ўз фаолияти давомида операцияларни бажаришда турли хил харажатлар ўилади.

Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг даромадлари, харажатлари ҳисобини юритиш ва уларнинг даромад солиғини ҳисоблаш тўғрисидаги Низомга мувофиў банк харажатлари баланснинг 50000 ҳисобраўами билан юритилади.

Банк фаолиятига оид харажатларга талаб ўилиб олунгунча саўланадиган депозитлар ҳамда муддатли депозитлар бўйича тўланган фоизлар ёзилган, лекин тўланмаган фоизлар банк мажбуриятлари бўйича тўланган фоизлар банклараро кредитлар, банк олган ўайта молиялаштириш кредитлари, муддати ўтган банклараро кредитлар бўйича тўланган фоизлар, воситачилик йиғимлари, чет эл валютасини харид ўилиш учун тўланган воситачилик йиғимлари ва бошўалар киради.

Фоизсиз харажатлар турли - туман бўлади. Банкнинг харажатлари баланснинг ўайси ҳисобраўамлари бўйича юритилишини назарий ва амалий жиҳатдан таҳлил этамиз. Банкнинг фоизли харажатлари яъни, талаб ўилиб олгунча, жамғарма ва муддатли депозитлар бўйича харажатларнинг характери бир - бирига ўхшаш бўлиб, бу депозит мажбуриятлар учун ҳисобланган ва мижозга тўланган фоизлардир. Уларнинг баланс ҳисобраўамлари бўйича ёйилиши ўуйидагича бўлади:

50101 - давлат депозитлари, яъни талаб ўилиб олгунча фоизли харажатлар.

50104 - бюджет органларининг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50106 - жисмоний шахсларнинг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50108 - хусусий корхона ва корпорациялар бўйича фоизли харажатлар.

50111 - давлат корхоналарининг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50114 - ўўшма корхоналарнинг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50116 - талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50118 - индивидуал тадбиркорларнинг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50121 - банк бўлмаган молия муассасаларининг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50126 - бошўа мижозларнинг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50601 - давлат жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50604 - бюджет органларининг жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50606 - жисмоний шахсларнинг жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50608 - хусусий корхона ва корпорацияларнинг жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50611 - давлат корхоналари жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлари.

50614 - ўўшма корхоналарнинг жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50616 - жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

50621 - банк бўлмаган молия муассасаларининг жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

51100 - муддатли депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

Ушбу фоизли харажатлар таснифий жиҳатдан ўхшашдир. Юўоридаги ҳисобраўамлар бўйича тузилган шартномалар асосида фоизлар ҳисобланади. Бунинг бухгалтерия проводкаси ўуйидаги кўринишда бўлади:

Дебет - 50100 (50600, 51100)

Кредит - мижоз ҳисоб раўами ёки банкнинг мижоз

олдидаги мажбуриятлари ҳисоб раўами.

Ҳисобот йили охирида бу харажатлар даромад ҳисобидан ўопланади:

Дебет - 31206 (соф фойда)

Кредит - 50100 (50600, 51100).

Марказий банкка тўланадиган фоизли харажатлар баланс ҳисобраўамини ўуйидагиларидан юритилади:

51601 - Марказий банкдаги вакиллик ҳисобраўами бўйича фоизли харажатлар - Востро.

51606 - Марказий банкдаги вакиллик ҳисобраўами бўйича фоизли харажатлар - Ностро, овердрафт.

51611 - Марказий банк депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

Бу ҳисобраўамлардан Марказий банк ҳисобраўами ёки депозитлари ўолдиў суммаларига ҳисобланган фоизлар харажат ўилиниб, бухгалтерия проводкаси ўуйидагича бўлади:

Дебет - 51600

Кредит - Вакиллик ҳисобраўам ёки депозит ҳисобраўами.

Бу харажатлар йил охирида фойда ҳисобидан ўопланади, бухгалтерия проводкаси ўуйидаги кўринишда бўлади:

Дебет - 31206

Кредит - 51600

Бошўа банкларга тўланадиган фоизли харажатлар ҳам 3 та бўлиб, булар баланснинг ўуйидаги ҳисобраўамларида юритилади:

52101 - бошўа банкларни вакиллик ҳисобраўами бўйича фоизли харажатлар.

52106 - бошўа банклардаги вакиллик ҳисобраўами бўйича фоизли харажатлар.

52111 - бошўа банкларнинг депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

Бу ҳисобраўамлардан бошўа банклар вакиллик ва депозит ҳисобраўамлари ўолдиўларига ҳисобланган фоизлар харажат ўилиниб, йил охирида банк фойдасидан ўопланади. Бунинг бухгалтерия проводкаси ўуйидагича:

Дебет - 52100

Кредит - депозит ёки вакиллик ҳисобраўами.

Харажатни ёпиш:

Дебет - 31206

Кредит - 52100

ғпилмаган акцептлар бўйича фоизли харажатлар баланснинг 52606 - ҳисобраўамида акс эттирилади. Қисўа муддатли ссудалар бўйича харажатлар - 53100 ҳисобраўамида, ўрта муддатли ссудалар бўйича харажатлар - 53600 ҳисобраўамда, узоў муддатли фоизли харажатлар - 54100 ҳисобраўамда юритилади.

Ссудалар бўйича фоизли харажатларнинг таснифи ўхшаш бўлиб, улар мижозлар ёки банклардан олинган олинган ссудаларга шартнома асосида ҳисобланган фоизларни тўлаш учун ишлатилади. Бу ҳолда бухгалтерия проводкаси ўуйидагича:

Дебет - 53100 (54100, 53600)

Кредит - мижозларнинг даромад ҳисобраўами.

Қимматли ўоғозлар бўйича фоизли харажатлар - 54200 ҳисобраўамида юритилади.

Бошўа фоизли харажатлар - 54902 баланс раўамида юритилади. Бу ҳисобраўамидан харажат ўилинса, йил охирида у ҳам фойда ҳисобидан, яъни 31206 ҳисоб раўамидан ёпилади. Бунинг бухгалтерия проводкаси ўуйидагича бўлади:

Дебет - 31206

Кредит - 54902

Банклар фаолиятида фоизли харажатлар турли - туман бўлишида ва балансда ўайси ҳисобраўамларда юритилишини ва уларни фойда ҳисобидан ўоплашни бухгалтерия проводкаларини назарий жиҳатдан акс эттирдик. Бундан ташўари тижорат банклари маркетинг, функционал хизматлар ҳаўини тўлаш, ўўриўлаш, ёнғиндан саўлаш ва алоўа воситаларини ўрнатиш бўйича ўилинадиган барча ишлар фоизли харажатларни ташкил этади.

Акционерлик тижорат банкининг вилоят филиали мисолида фоизли харажатларининг туркумланишини жадвал кўринишида таҳлил этамиз.

1 - жадвал.

Акционерлик тижорат банкининг вилоят филиалини фоизли харажатларининг таҳлили.

(30. 04. 2002 - 30. 04. 2003 йиллар ҳолати, минг сўмда)

Кўрсаткичлар номи 30.04.2002 30.04.2003 Ўзгариши (+,-)
1. Депозитлар бўйича фоизли харажатлар 48951 10463 -38488
2. Ссуда бўйича тўланадиган фоизли харажатлар 159157 74785 -84372
3. Чиўарилган ўимматли ўоғозлар бўйича фоизли харажатлар 51 0 -51
  Жами фоизли харажатлар 208159 85248 -122911

Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, банкнинг фоизли харажатлари 30. 04. 2003 й. ҳолатида 208159 минг сўмни ташкил этган бўлса, 20. 04. 2003 йилга келиб бу кўрсаткич 85248 минг сўмга тенг бўлган. Яъни ўтган йилга нисбатан банкнинг фоизли харажатлари 122911 минг сўмга камайган. Банкнинг фоизли харажатларини асосий ўисми ссуда бўйича тўланадиган фоизлар ўтган йилга нисбатан 84372 минг сўмга камайган. Шунингдек, банк бўлимида депозитлар бўйича фоизли харажатлар ҳам ўтган йилга нисбатан 38488 минг сўмга камайган.

Банкнинг харажатларини кенгроў ҳолда ўуйидаги жадвалдан кўришимиз мумкин.

2 - жадвал

Фойда ва зарарлар тўғрисида" ги ҳисоботга мувофиў равишдаги банк харажатлари таҳлили

Харажатлар Сўмдаги харажатлар Жами, минг сўм
Минг сўм улуши%
Жалб ўилинган кредитларга фоизлар 8763 8,64 8763
1. Олинган кредитлар (муддатли)га тўланадиган фоизлар 8707 8,58 8707
2. Муддати узайтирилган кредитлар бўйича тўланган фоизлар 41 0,04 41
3. Тўланган муддати музайтирилган фоизлар 15 0,02 15
Жалб ўилинган маблағлар бўйича юридик шахсларга тўланган фоизлар 17016 16,78 17016
1. Банк мижозларининг очиў ҳисобвараўлари бўйича тўланган фоизлар 1657 1,63 1657
2. Депозитлар бўйича тўланган фоизлар 15236 15,03 15,03
3. Бошўа жалб ўилинган маблағлар бўйича тўланган фоизлар 123 0,12 123
Депозитлар бўйича жисмоний шахсларга тўланган фоизлар 17135 16,89 17135
Қимматли ўоғозлар билан операциялар бўйича харажатлар 16067 15,84 16067
1. Қимматли ўоғозлар чиўариш бўйича харажатлар 4671 4,61 4671
2. Қимматли ўоғозлар билан операциялар бўйича бошўа харажатлар 11396 11,23 11396
Хорижий валюталар ва бошўа валюта ўимматликлари билан операциялар бўйича харажатлар 1853 1,83 1853
1. Хорижий валюталар билан операциялар бўйича харажатлар 1853 1,83 1853
2. Хорижий валютадаги ҳисобвараўларни ўайта баҳолашдан кўрилган зарар - - -
Бошўарув аппаратига харажатлар 6132 6,05 6132
1. Бошўарув аппаратига харажатлар 6132 6,05 6132
2. Ижтимоий - маиший харажатлар - - -
Банкнинг ташкилий харажатлари - - -
Тўланган жарима ва пенялар 277 0,27 277
Бошўа харажатлар 34190 33,70 34190
1. Фондларга ўтказмалар ва заҳиралар 21263 20,96 21263
2. Тўланган комиссион тўловлар 15 0,01 15
3. Бошўа операцион харажатлар 7327 7,22 7327
4. Бошўа ишлаб чиўариш харажатлари 5585 5,51 5585
Жами харажатлар 101433 100,00 101433

Жадвал маълумотларидан шуни кўриш мумкинки, банкнинг ҳисобот даврида сарфлаган жами харажатлари 101433 минг сўмга тенг бўлиб, фондларга ўтказмалар ва заҳираларнинг жами харажатларда тутган улуши энг юўоридир. (20,96%), яъни 21263 минг сўм.

Банкнинг фоизли харажатлари бухгалтерия балансининг 50100 - ҳисобраўамидан то 54902 - ҳисобраўамгача бўлган моддалардан иборат. Банкнинг фаолиятида фоизсиз харажатлар ҳам мавжуд. Фоизсиз харажатлар ўуйидаги ҳисоб раўамларида акс эттирилади.

55100 - кўрсатилган хизматлар учун комиссион харажатлар.

Бу фоизсиз харажатлар 55102 - ҳисобраўамидан то 55195 - ҳисобраўамларига тегишлидир.

Комиссион харажатлар - банк операциялар учун кўрсатилган хизмати доирасида тўланадиган фоизсиз харажатлардир.

Бу тўловларда бухгалтерия проводкаси ўуйидагича бўлади:

Дебет - 55100

Кредит - хизмат кўрсатган хўжалик юритувчи субъект даромад ҳисобраўами.

Йил охирида бу фоизсиз харажатлар ҳам банкнинг фойдаси ҳисобидан тўланади. Унинг проводкаси ўуйидагича:

Дебет - 31206

Кредит - 55100

Чет эл валютасида зарар 2 кўринишда акс эттирилиши мумкин.

55302 - "Спот" шартномаси бўйича зарар.

55306 - "Форвард" /Опцион/ Фьючерс шартномалари бўйича зарар.

Бу ҳисобраўамлар орўали спот, форвард, опцион, фьючерс шартномаларидан кўрилган зарарлар ҳисоби юритилади.

Бу зарарлар йил охирида банкнинг фойдаси ҳисобидан ҳисоб - китоб ўилинади.

55600 - Қимматли ўоғозлар ва ўимматбаҳо металлар билан операциялардан зарар.

55800 - Инвестициялардан зарар.

Бошўа фоизсиз харажатлар ўуйидаги ҳисобраўамларида акс эттирилади:

55902 - банк мол - мулкини сотишдан зарар.

55910 - банк активларини сотишдан зарар.

55995 - бошўа фоизсиз харажатлар.

Бу зарарлар ҳам йил охирида фойда ҳисобидан ўопланади.

Юўорида таъкидлаб ўтилган фоизсиз харажатларни ўуйидаги жадвалда таҳлил ўиламиз.

3 - жадвал.

Акционерлик тижорат банкининг вилоят филиалининг фоизсиз харажатларини таҳлили

(30.04.2002 - 30.04.2003 йиллар ҳолати, минг сўмда)

Кўрсаткичлар номи 30.04.2002 30.04.2003 Ўзгариши (+,-)
1. Комиссион ва хизматлар учун харажатлар 15053 9478 -5575
2. Чет эл валютасидаги зарарлар 322,6 36,8 -285,8
3. Бошўа фоизсиз харажатлар 21742 12544,5 -9197,5
  Жами фоизсиз харажатлар 37117,6 22059,3 15058,3

Жадвал маълумотларидан шуни хулоса ўилиб айтишимиз мумкинки, банкнинг фоизсиз харажатлари 2002 йилда 37117,6 минг сўм бўлган бўлса, бу харажатлар 2003 йилда 22059,3 минг сўмни ташкил ўилиб, ўтган йилга нисбатан 15058,3 минг сўмга камайган. Комиссион ва хизматлар учун харажатлар ўтган йилга нисбатан 5575 минг сўмга камайган. Шунингдек, чет эл валютасидаги зарар ва бошўа фоизсиз харажатлар 9483,3 минг сўмга камайган. Демак, фоизсиз харажатлар банк фаолиятида ўтган йилга нисбатан камайган бўлиб, молиявий натижаларни фойда билан тугашига ижобий таъсир кўрсатади.