6 - §. Тижорат банки фойдаси ва банк харажатларини камайтириш йўллари
Бозор муносабатлари шароитида тижорат банклари молиявий натижаларини якуний ҳолати фойда ёки зарар билан тугалланади.
Умуман олганда барча тижорат банклари ўз иш фаолиятининг якунларини фойда билан тугатишга ҳаракат қиладилар. Банк муассасаларининг молиявий натижаларини якунида асосий кўрсаткич фойда ҳисобланади.
Банк муассасаларининг асосий иш принципи камроқ харажат қилиб, кўпроқ даромад олиш ҳамда молиявий натижалар якунида максимал фойда олиш ҳисобланади.
Банк тизимини эркинлаштириш муносабати билан банклар давлат тасарруфидан чиқарилиши сабабли харажатларни минималлаштиришга қаратилишини тақозо этмоқда. Банк фаолияти натижасини таҳлил қилишда олинган барча даромадлардан қилинган харажатлар чегириб ташлаш орқали охирги натижа фойда ёки зарар аниқланади.
Банк фаолияти асосан 2 та асосий молиявий ҳисоботлар, яъни бухгалтерия баланси ҳамда фойда ва зарарлар тўғрисидаги молиявий ҳисоботларни таҳлил қилиш орқали якунланади.
Банкнинг даромадлилиги, биринчи навбатда харажатларни камайтиришга боғлиқ. Банк иши технологиясидаги муваффақиятлар, бошқалар бир хил шароитда ишласада, жорий харажатларни камайтириш имконини беради.
Одатда, банклар ўз зиммасига операция харажатлари, устама фоизларга кетган маблағлар, шунингдек, кредит риски билан боғлиқ бўлган йўқотишларни қоплаш учун ажратмаларни оладилар. Банк операция харажатларини аниқлаш осон эмас. Чунки, улар банк маҳсулининг кенг турларини акс эттиради.
Демак, молиявий натижаларда банк харажатларини салмоғини жадвал кўринишида таҳлил этсак мақсадга мувофиқ бўлади.
6 - жадвал.1
Акционерлик тижорат банкининг фойда ва зарарлари таҳлили.
(30.04.2002 - 30.04.2003 йиллар ҳолати, минг сўмда)
| № | Кўрсаткичлар номи | 30.04.2002 | 30.04.2003 | Ўзгариши (+, -) |
|---|---|---|---|---|
| 1. | Фоизли даромадлар | 176854,4 | 226859,2 | 50004,8 |
| 2. | Фоизли харажатлар | 208159,2 | 85248,8 | -122910,4 |
| 3. | Фоизсиз даромадлар | 286229,7 | 53698,3 | -232531,4 |
| 4. | Фоизсиз харажатлар | 37117,7 | 22059,3 | -15058,4 |
| 5. | Операцион харажатлар | 99117,7 | 70626,8 | -28490,9 |
| 6. | Ссудалар ва бўнаклар бўйича кўрилиши мумкин бўлган зарарлар | 28584,1 | 24859,3 | -3724,8 |
| 7. | Даромад солиғи | 13033,2 | 25911,7 | 12878,5 |
| 8. | Ҳисобот давридаги соф фойда (зарар) (1-2+3-4-5-6-7=8) | 77072,2 | 51851,6 | -25220,6 |
Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, банкнинг якуний натижаси фойда билан тугалланган. Аммо шуни таъкидлаш лозимки ўтган йилда банк соф фойдаси 77072,2 минг сўм бўлган бўлса, жорий йилда фойда 51851,6 минг сўмни ташкил этган. Демак, жорий даврда банк фойдаси ўтган йилга нисбатан 25220,6 минг сўмга камайган.
Банклар ўз фаолиятида 2 та вазифани бажаради. Булар:
Банк пассивларини ва ўз маблағларини даромад активларига трансформациялаш нуқтаи назаридан, банкнинг биринчи вазифасини ҳам ишлаб чиқариш жараёни сифатида кўриб чиқиш мумкин.
Фоизли даромадлар анъанавий тарзда ўз ичига барча активлар бўйича олинган устама фоизлар ва комиссион тўловларни олса, фоизли харажатлар - барча мажбуриятлар бўйича тўланган фоизлар суммаси акс эттирилади.
Фоизлар тўлови бўйича умумий харажатлар барча маблағлар манбалари, яъни омонат ҳисобларидан тортиб то векселлар ҳамда акциядорлик облигацияларига сарфланадиган фоизли сарф - харажатларгача ўз ичига олади.
Резервга ажратмалар келгусида ссудалар бўйича йўқотишларни қоплаш учун мўлжаллаб қўйилади.
Сўнгги пайтларда анчагина аҳамияти ортиб бораётган фоизли даромадларга турли банк хизматлари учун ажратиладиган комиссиялар (ҳисобварақлари бўйича операциялар, траст операциялар ва ҳоказолар) ёки бир вақтнинг ўзида имзоланадиган битимлардан келадиган даромадлар (филиалларни сотиш ва ҳоказолар) кирса, фоизсиз харажатларга маошлар ва қўшимча тўловлар, ускуна ёки биноларни ижарага олиш, харид қилиш, шунингдек, бошқа операция харажатлари киради.
Молиявий жиҳатдан барқарор банклардаги харажатлар таркиби қуйидаги кўринишда бўлади: иш ҳақи ва мукофотлар - 20 фоиз, бино ва ускуналар учун харажатлар - 5 фоиз, бошқа харажатлар - 10 фоиз. Одатда, банк даромадларининг 2/3 қисми фоизли харажатларга, берилган ссудалар бўйича йўқотишларни қоплашга, солиқларни тўлашга, кутилаётган фойдага ва сармоянинг ўсишига сарфланади.
Банкнинг соф фоизли фойдаси унинг воситачилик фаолиятини акс эттирса, соф фоизсиз фойдаси унинг ишлаб чиқариш ролини намоён этади. Соф фоизли фойдадан ссудалар бўйича йўқотишларни қопловчи маблағларни ажратган ҳолда, биз ссудалардаги йўқотиш харажатларидан ташқари ҳисобланган соф фойдага эга бўламиз. Бундан келиб чиқиб шуни таъкидлаш жоизки, банк харажатлари ҳисоба тизимида 3 та умумий операциялар харажатлари кўриниши мавжуд: булар - фоизлар тўлови бўйича харажатлар, ссудалардан йўқотишларни қоплаш учун резерв харажатлар ва фоизсиз харажатлар.
Юқоридаги харажатлар билан боғлиқ тарзда 3 хил рисклар мавжуд, яъни фоизлар, кредит ва операцияларнинг самарадорлик рискларидир.
Фоизлар бўйича рискларни назорат қилиш қобилияти банклардаги юқори иш самарадорлигининг энг муҳим томони ҳисобланади.
Агар пассивлардаги депозитлар улуши, ташқи омиллар билан белгиланадиган кредитлар сифати ва фоиз ставкалари аниқ бўлса, биз фоизсиз харажатлар таркиби ҳамда уларнинг банк фаолиятига таъсирини ҳам аниқлашимиз мумкин бўлади.
Банк иши самарадорлиги узвий боғлиқ бўлган харажатларни назорат қилишнинг ёки камайтиришнинг уч асосий йўналиши мавжуд:
Дастлабки икки йўналиш бино, ускуналар ва ҳоказолар бўйича харажатларни камайтиришни кўзда тутади. Учинчи йўналиш жиддий ҳолатларда қўлланилиб, бўлимларни ёпиш, хизматчиларни қисқартириш чоралари кўрилади. Лекин бунда меҳнатга ҳақ даражаси сақланиб қолади.
Юқорида таъкидлаганимиздек, банк харажатларининг асосий кўринишлари бўлган:
Банклар учун консолидация қилинган ресурслар бўйича харажатларни узлуксиз назорат қилиб бориш жуда муҳимдир.
Харажатларга ликвидлилик сингари ҳар қандай устама фоиз ўзгаришлари, пассивлар таркиби ва хусусий капитал ҳажми таъсир қилади. Ўз навбатида, банк харажатлари таркибидаги ўзгаришлар активлар даромадлилигига ҳам ўзгаришлар киритишни талаб қилади. Бундай ўзгаришларни сони ва ҳажми кучли рақобат шароитида ўсиб бормоқда.
Пассивларни бошқариш ҳар доим тижорат банклари учун мураккаб иш ҳисобланади. Банклар ўртасида мижозлар учун доимий рақобат кураши бўлишига қарамай, улар ҳар доим қонун - қоида чегарасидан четга чиқмайдилар.
Ғарбда банкларни бошқариш принципини ҳазил тариқасида "3 - 6 - 3" дейишади: бу 3 фоиз депозитлар бўйича тўловлар, 6 фоиз кредитлар ажратиш учун олинадиган ва кундузги соат 3 да гольф ўйнаш демакдир. Лекин банк фаолияти оддий иш эмас.
Харажатларни тўғри ҳисоблаш банкларга муқобил консерватив ресурслар нархларини таққослаш ва банк активларини аниқ баҳолаш ҳамда харажатларни қоплаб, акциядорлар учун даромадларни тўғри тақсимлаш имконини беради. Харажатларни баҳолашга кредитлар устама фоизларини белгилашнинг асосий омили сифатида қараш керак.
Жами портфел бўйича ўртача фоизлар ҳажми умумий сарф суммасини тўланмаган пассивлар ўртача суммасининг фоизлар тўловига тақсимланиб, бир сўм қарздорлик харажатларининг ўртача фоиз кўрсаткичларини акс эттиради.
Маълум муддат ичидаги ресурслар бирлиги учун ўртача нархлар шу вақт мобайнидаги харажатлар суммасининг қарздорликни қоплаш учун сарфланган харажатларга нисбати тарзида ҳисобланиши мумкин. Кўплаб банклар маълум муддат ичидаги ўртача харажатлардан фоиз сиёсатида нотўғри фойдаланишади: улар фоиз харажатларини фоизсиз харажатларга қўшиб, уни инвестициялаш фонди суммасига тақсимлаб активлардан келадиган фойдани ҳисоблашади. Шундай қилиб, ҳар қандай даромад чакана устама нарх сифатида белгиланади. Бунда келажакда харажатларнинг кўпайиши ёки камайишини тахмин қилиш асосий қийинчилик ҳисобланади. Масалан, бозордаги фоизлар миқдорининг ошиши иш фаолиятига қандай таъсир кўрсатадиё
Янги мажбуриятлар бўйича ҳақиқий харажатлар камаяди: "ўртача тарихий" харажаталарга асосланган, активлар бўйича даромадларнинг белгиланган даражаси харажатларни қоплаш ва фойда олиш учун етарли эмас.
Фоиз ставкалари камайганда акс ҳолат юз беради. "Ўртача тарихий" харажатлар янги қарздорлик бўйича ҳақиқий фоиз харажатларини камайтириб кўрсатади. Шу сабабли, белгиланган ставкалар бўйича ссудалар рақобатбардош бўлиши учун жуда юқори ҳисобланиши мумкин. Бундай харажатлардан фойдаланиш фоиз ставкалари белгиланган тарихий муддат давомида бир хил даражада сақланиб қолиши кўзда тутилади. Нархлар бўйича қарорлар харажатларнинг якуний, аниқ ҳажмига (аниқ даромадларга нисбатан) асосланган бўлиши лозим. Айтайлик, банк 1 йил муддатга 12 фоизлик янги ссуда ажратиши мумкин. Банкнинг ўртача харажатлари 8 фоизга тенг. Агар банк янги ссуда бўйича ставкани (устама фоиз) ўртача харажатлар билан таққосласа, унда спрэд 4 фоизни ташкил қилишини аниқлайди. Демак, ссудани бериш мумкин. Энди тахмин қилайлик, банк депозит сертификати билан боғлиқ ссудани 1 йилга 13 фоиз ҳажмида бериши керак. Бу янги фоиздаги ресурслар бирлиги учун чекланган фоиз ставкасини акс эттиради. Агар ссуда бўйича чекланган фоиз ставкасини сертификат бўйича чекланган ставка билан таққослашса, спрэд манфий бўлиб, у 1 фоизни ташкил этади, демак ссудани бериш фойдали эмас.
Тижорат банкларининг кўзлаган мақсадини якуний натижаси фойда ҳисобланади. Шунинг учун банклар молиявий натижаларини доимо кузатиб бориши, уларнинг даражасини, ўсиш суръатларини кузатиб, уларни холисона баҳолаб бориши зарур.
Тижорат банкларининг молиявий натижаларини рентабеллик кўрсаткичлари орқали баҳолаш мумкин.
7 - жадвал.2
Айрим тижорат банкларининг молиявий натижаларининг таҳлили.
(Минг сўм)
| № | Банкларнинг номи | Банк даромадлари | Банк харажатлари | Банк фойдаси |
|---|---|---|---|---|
| 1. | Саноат - қурилиш банки | 7914769 | 5264469 | 2650300 |
| 2. | Пахта банки | 7833658 | 5186042 | 2647643 |
| 3. | Турон банк | 345055 | 136860 | 208195 |
| 4. | ЎТ - банк | 111640 | 37823 | 73817 |
| 5. | Уйжойжамғарма банки | 111562 | 56845 | 54717 |
| 6. | Ипак йўли банки | 107331 | 85708 | 21623 |
| 7. | Траст банк | 25816 | 7858 | 17958 |
Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, банклар молиявий натижаларни фойда билан тугаллаган. Сармоя ёрдамида олинадиган - фойда меъёри сифатида ҳисобланадиган тижорат банки рентабеллиги
(7 - жадвал) банк фаолияти натижадорлигининг (К1) асосий умумлаштирувчи кўрсаткичидир. К1 кўрсаткичи тижорат банкининг ўз сармояси фойдалилиги нуқтаи назаридан банк қандай ишлаётганини кўрсатади. Банкнинг ўз сармояси қанчалик фойда келтириши шу тижорат банки акциядорларининг ҳаммасини қизиқтиради. Зеро сармоя фойдалилиги аосида банк акциялари фойдалилиги ҳақида хулоса чиқариши мумкин. К1 - универсал кўрсаткич бўлиб, у икки ўлчамни ўзида бирлаштиради. Булар:
К1 = фойда/сармоя;
К2 = фойда/активлар;
К3 = сармоя/активлар;
К4 = фойда/даромад;
К5 = даромад/активлар.
8 - жадвал.3
Айрим тижорат банкларининг рентабеллик кўрсаткичларини таҳлили.
| № | Тижорат банкларнинг номи | К1 (%) | К2 (%) | К3 (%) | К4 (%) | К5 (%) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Саноат - қурилиш банки | 78,7 | 9,5 | 12 | - | - |
| 2. | Пахта банки | 112 | 11 | 9,7 | 33,8 | 31,9 |
| 3. | Турон банк | 95 | 16 | 17 | 60,3 | 26,8 |
| 4. | ЎТ - банк | 62 | 7,7 | 12,5 | 66,1 | 11,7 |
| 5. | Уйжойжамғарма банки | 54 | 10,9 | 20,1 | 49 | 22 |
| 6. | Ипак йўли банки | 49 | 6 | 11,3 | 20,2 | 27,4 |
Жадвал маълумотларига қараб шуни таъкидлаш мумкинки, К1 коэффициенти бир қанча банкларда анча юқори. Булар, хусусан, Пахта банк (112 %), Турон банк (95 %) ва Саноат - қурилиш банки (78.7 %).
Бу банклар чиқарган акциялари фойдалилиги бошқа банкларникига нисбатан айниқса юқоридир. К1 кўрсаткичи маълумотларига қараганда, юқорида айтилган 3 банк акциялари потенциал инвесторлар ўз маблағларини қўйишлари учун энг мақбули ҳисобланади. Лекин бошқа томондан олганда, Пахта банкка К3 кўрсаткичи паст. Бу эса К1 кўрсаткичи баланд бўлишига активлар фойдалилиги ҳисобидан эмас, балки сармоя етарлилиги кўрсаткичи пастлиги эвазига эришилганидан далолат беради. К4 кўрсаткичи банкнинг ўз чиқимларини назорат қилиш қобилиятини акс эттиради.
Бозор иқтисодиёти шароитида тижорат банкининг чиқим моддаларини назорат қилиш банк фаолиятининг муҳим томонларидан бирига айланмоқда. Банк раҳбарияти эса банк харажатларини оқилоналаштиришга интилмоғи керак. Банкнинг қарз маблағлари камайиши, шу билан бирга, фоизга доир чиқимлар камайиши, К4 кўрсаткичини ошириш йўлларидан биридир. Бироқ шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, хизматчи ходимларни сақлаш харажатлари қисқартирилиши мақсадга мувофиқ эмас. Зеро, бунинг оқибатида кўрсатилаётган хизматлар сифати ёмонлашиб, энг малакали ходимлар кетиб қолади. К4 кўрсаткичи энг юқори бўлган банклар сифатида Траст банк (69.6 %), шунингдек, ЎТ - банк (66.1 %) кабиларни мисол келтиришимиз мумкин. Бу эса мазкур банклар чиқим моддаларини назорат қила бориб, ўз даромадларидан максимал фойда олаётганларини билдиради.
Агар Ипак Йўли банкининг К4 кўрсткичини кўриб чиқсак, банк бутун даромадларининг 80 % харажат қилинаётганини аён бўлади, яъни банкнинг қарз маблағлари жуда кўп бўлиб, у шу қарздан фойдалангани учун фоизлар тўлаяпти, ёхуд ўз хизматчиларига жуда катта иш ҳақи тўлаяпти.
Энди банклар даромад ҳамда харажатларининг пул ифодасидаги ҳажмини назарда тутган ҳолда улар фаолиятини таҳлил қиламиз.
Банк даромадлари ёки фойдаси ҳажми банклар ўз акциялари бўйича катта дивидендлар тўлаяпти, дейишга асос бермайди. Масалан, агар банк катта фойда олса, иккинчи томондан эса унинг акциядорлари кўп бўлса, у ҳолда ҳар бир акция бўйича тўланадиган дивидендлар унчалик катта бўлиб чиқмаслиги кўзга ташланиб қолади. Даромадлари ҳажми унча катта бўлмаган банк эса ўз акциядорлари камлиги туфайли кўпроқ дивидент тўлашга қодир бўлиши мумкин.
К5 коэффициентининг энг яхши кўрсаткичи қуйидагича:
Пахта Банк - 31.9 %, Ипак Йўли банки - 27.4 %, Турон банк - 26.8 %. К5 кўрсаткичини К4 кўрсаткичи билан биргаликда таҳлил қилиб айтиш мумкинки,юқорида санаб ўтилган 3 банк чиқим моддаларини оқилона бошқарса, ўз фойдасини кўпайтириш учун энг кўп имкониятга эгадир. К1, К2, К3, К4 ва К5 кўрсаткичлари ҳисоб - китоби эълон қилинаётган баланслар асосида тижорат банклари фаолиятини муфассал таҳлил қилиш имконини беради.
Қўйидаги таянч сўзларга таъриф беринг.
| Банк даромади | Даромад манбалари |
| Банк харажати | Комиссион тўловлар |
| Банк фойдаси | Ўзгарувчан тўловлар |
| Банкнинг соф фойдаси | Оборотдан фоиз |
| Фоизли даромадлар | Даромад келтирувчи активлар |
| Фоизсиз даромадлар | Даромад келтирмайдиган активлар |
| Фоизли харажатлар | Ностро‚ востро тўловлар |
| Фоизсиз харажатлар | Операцион харажатлар |
Ўз билимини текшириш бўйича саволлар
1. Манба: АТ "СҚБ"нинг Тошкент минтақавий филиалини молиявий натижалари.
2. Манба: Банк ахборотномаси №6, 2002й. Февраль.
3. Манба: Банк ахборотномаси №6, 2002й. Февраль.