2 - §. Тижорат банкининг ўз маблағлари

Банкнинг ўз маблағлари унинг фаолиятининг асосини ташкил қилади, чунки улар жалб қилаётган депозитлар, яъни реал кредит ресурслари ҳажмини пировард натижада актив амалиётлар ҳажмини белгилаб беради. Банкнинг ўз маблағлари тижорат банкларининг фаолиятини бошқарувчи ва улар устидан назоратни амалга оширувчи Марказий банк учун муҳим маълумот манбаи ҳисобланади.

Банкнинг ўз маблағларига устав фонд (капитал) резерв фонди ва банк фойдаси ҳисобига ташкил топадиган банк фондлари, ҳамда йил давомида тақсимланмаган фойда киради. Амалиётда банк пассивларининг 20 фоизи банкларнинг ўз маблағларига тўғри келади. Банкнинг ўз маблағлари ичида асосий ўринни устав капитали эгаллайди.

Банкнинг устав капитали - бу банк ишини ташкил қилишнинг асосий таянч нуқтаси ҳисобланади.

Марказий банкнинг меъёрий талабларига мувофиқ банк капитали асосий (биринчи даража капитал) ва қўшимча (иккинчи даража) капиталидан иборат. Биринчи даража капитал ҳисоб - китоб қилинган капитал йиғиндисининг 50 фоизидан кам бўлмаслиги лозим. Тартибга солиш функциясини асосан, биринчи даража капитал бажаради, чунки у доимийроқ ҳисобланади.

Банк капитали унинг фаолият юритиш чегараларини белгилаб беради, инвесторлар ҳамда акциядорлар ва қолаверса, банкнинг ўзи учун муҳим аҳамиятга эга бўлган молиявий барқарорлик даражасини кўрсатиб беради.

Банкнинг ташкил топиш шаклига қараб, устав капиталининг шакллантирилиши турлича бўлади. Агар банк акционерлик жамияти кўринишида шаклланаётган бўлса, устав фонди акцияларининг номинал қиймати кўринишида ташкил топади. Бунда акциялар очиқ обуна қилиш йўли билан ёки таъсисчиларнинг устав фондидаги улушларига қараб тарқатилиши мумкин.

Агар банк маъсулияти чекланган жамият кўринишида тузилган бўлса, устав фонди улушларга бўлинган ҳолда бўлади. Уларнинг ҳажми таъсис ҳужжатлари билан аниқланади. Бунда банк иштирокчилари ўзларининг улушлари меъёри чегарасида мажбуриятларни ўз зиммаларига оладилар.

Банкнинг ташкилий - ҳуқуқий шаклига қарамай, унинг устав фонди ҳуқуқий ва жисмоний шахсларнинг тўловлари орқали шаклланади ва таъсисчиларнинг мажбуриятларини бажариш учун хизмат қилади. Устав фонди фақат банк иштирокчиларининг хусусий маблағлари ҳисобига ташкил топиши мумкин. Жалб қилинган кредит, гаровга олинган, бошқа йўллар билан жалб қилинган маблағлар ҳисобидан устав фондини шакллантиришга йўл қўйилмайди. Банкнинг устав фонди фақат пул маблағлари ва моддий активлар ҳисобига ташкил топиши мумкин.

Республика бюджети маблағлари, давлат нобюджет фондлари маблағлари ва Ўзбекистон Республикаси давлат бошқарув ва маҳаллий ҳокимият органлари ихтиёридаги бўш пул маблағлари ва бошқа объектлар банкларнинг устав капитали шаклланишида қатнашмайди. Қонунда кўрсатилган холатларда банк устав капиталини шакллантириш учун бюджет маблағларидан фойдаланиш мумкин.

Агар акциядорлар устав капиталини шакллантиришда қарз маблағидан фойдаланса, устав фондига қўшилган маблағ акциядорга қайтариб берилади ва акциялар келгусида сотиш учун банкка қайтарилади.

Ташкил этилаётган банк капиталини энг кам миқдори Марказий банк томонидан белгиланади. Марказий банк фаолият шартлари, бизнес - режада кўрсатилган операциялар тури ва ҳажмига қараб, банк устав капитали миқдорига қўшимча талаблар қўйиш мумкин. Устав фондининг минимал миқдори банкнинг барқарор фаолиятини таъминлаш учун ўрнатилади.

Ўзбекистон Республикасида тижорат банкининг устав фондининг минимал миқдори тўғрисидаги маълумотлар олдинги параграфларимизда келтирилган эди.

Ташкил этилаётган банк капиталининг етарлилик даражасини белгилашда қуйидаги асосий талабларга риоя қилинади.

Фаолият кўрсатаётган банклар устав капиталига талаблар иқтисодий аҳвол ва банкнинг молиявий ҳолатидан келиб чиқиб марказий банк томонидан белгиланади.

Банк устав капитали миқдорини ўзгариши ва ўзгаришни рўйхатга олиш тартиби Марказий банк томонидан тартибга солинади.

Банкларни устав капиталининг минимал миқдорини белгиланиши банкларни ҳар хил рисклардан сақлаш мақсадида белгиланади. Чунки банк устав фонди қанча катта бўлса, унинг ресурслари ҳам кўп бўлади.

Ўзбекистон Республикаси худудида ўз шуъба банкини очиш ёки бу ердаги банк устав капиталида иштирок қилиш истагини билдирган норезидент банк устав капитали 30 млн. АҚШ доллари эквивалентига тенг суммадан кам бўлмаслиги керак.1

Банкнинг ташкилий шаклига қараб, устав капитали ошиши мумкин. Акционерлик жамияти кўринишидаги тижорат банклар ўз устав капиталини оширишлари учун қўшимча миқдорда акциялар чиқаришлари ва уларни юридик ва жисмоний шахслар орасида тарқатиши мумкин. Қўшимча маблағларни жалб қилишда бу банкларга ўз қарз мажбуриятлари - облигациялар чиқариш хуқуқи берилган. Облигациялар барча акциялар тўла тўланиб бўлгач, устав фондининг 20% дан ошмайдиган қиймати ҳажмида чиқарилиши мумкин.

Масъулияти чекланган жамият кўринишида ташкил топган банклар ўзларининг устав капиталларини ёки қўшимча иштирокчиларни улушини ошириш орқали кўпайтиришлари мумкин.

Ҳар йили ҳар бир банк акционери (иштирокчиси) ўзининг устав капиталидаги улушига мос равишда банк фойдасининг бир қисмини дивиденд кўринишида олади.

Девидендлар ҳажми ва уни ҳисоблаш тартиби акция тури ва чиқарилиши шартларига боғлиқ бўлади (оддий ёки имтиёзли акциялар).

Тижорат банклари актив операциялари натижаси бўлмиш резерв фондлар банк етарли фойда олмаган пайтда банк облигациялари бўйича фоиз бўлиб хизмат қилади. Резерв фонд фойдадан ажратмалар ҳисобига шаклланади.

Резерв фонд билан бир қаторда тижорат банкларда ишлаб чиқариш ва ижтимоий ривожланиш фондлари фойда ҳисобига ташкил топиш мумкин. Уларни шакллантириш ва ишлатиш тартиби тижорат ҳисоб - китоблари тўғрисидаги банк йўриқномаларида белгиланади.

Банкнинг мижозлари олдидаги мажбуриятларини таъминлаш - банк маблағларининг асосий функцияси бўлиб ҳисобланади. Уларга ўз мажбуриятлари бўйича жавобгарликни таъминловчи катталик сифатида қаралиши мумкин. Банк амалиётида капитал ресурсларни йўқотиш натижасида зарар кўрилганда банк тўлов қобилиятини сақлаб қолиш учун ресурслар резерв бўлиб ҳисобланади. Чунки банк капитали акционерларга қайтарилмаслиги ҳам мумкин. Банкнинг ўз ресурслари миқдори унинг фаолият қўламига боғлиқ. Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки маблағлари ҳажмидан келиб чиқади. Банкнинг ўз маблағлари унинг моддий базасини ривожлантириш манбаи бўлиб хизмат қилади.

Банк амалиётида ўз капиталнинг нетто ва брутто турлари фарқланади. Банкнинг ўз капитали - брутто - банкнинг барча фондлари ва баланс бўйича тақсимланмаган фойдаси йиғиндисига тенг. Банкнинг ўз капитали - нетто - бу капитал бруттодан ўз маблағларидан капитал ҳаражатларнинг ошган қисмини, йўл қўйилган ва потенциал зарарлар, сотиб олинган хусусий акциялар ва муддати 30 кундан ортиқ бўлган дебитор қарзларни чегириб ташлангандан қолган суммага тенг. Шундай қилиб, капитал - нетто нақд мавжуд бўлган банк ўз капиталини ўзида акс эттиради.

Тижорат банкнинг ўз капитали миқдори кўпгина омилларга боғлиқ бўлади. Бу омиллар сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин.

Биринчидан, Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки тўғрисидаги қонунга мувофиқ, банкнинг ўз капитали ҳажми унинг актив операцияларини чегаравий ҳажмини белгилаб беради. Шунинг учун маълум миқдор мижозларга хизмат кўрсатишга мўлжалланган банк (мисол учун, тармоқ банки) белгиланган нормативларга риоя қилган ҳолда, ўзлик капиталининг шундай миқдорига эгалик қилишлари керакки, ўз доимий мижозларининг асосланган қарз маблағларига бўлган талабларини қондиришлари лозим.

Иккинчидан, банк учун зарур бўлган ўзлик капиталининг миқдорининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Майда, лекин сон жиҳатдан кўпчиликни йирик кредит олувчи корхоналарни ташкил қилувчи банкда ўз маблағлари нисбатан кўп миқдорда керак бўлади. Чунки йирик мижозларга хизмат қилувчи банкларда кредитнинг қайтарилмаслик риски катта бўлади.

Учинчидан, тижорат банкининг ўз капитали миқдори, унинг актив операциялари характерига боғлиқ бўлади. Банк олиб бораётган операциялари катта рисклар билан боғлиқ бўлиши, ўз маблағларининг нисбатан кўп бўлишини тақозо этади. Бу ҳол, хусусан, инновацион банкларга тегишлидир. Агар банкнинг кредит портфелида минимум рискли ссудалар кўпчиликни ташкил қилса, банкнинг маблағлари нисбатан кам бўлиши мумкин.

Банкнинг актив операциялари характерига қараб, банк капитали ва унинг турли даражадаги рискли активлари ўртасидаги Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки ўрнатган нормативлари банкнинг ўз капитали миқдорини аниқлашга бир қанча йўналишлар белгилаб беради.

Банк капитали ҳажмини аниқлаётганда банклар бу маблағлар олинадиган фойда миқдорини аниқланмаслигини ҳам эътиборга олишади. Бу фақатгина, банкнинг аниқ мижозлар доирасига хизмат кўрсатиш имконини очиб беради.

Тўртинчидан, банкнинг зарурий хусусий капитал миқдори кредит ресурслари бозорининг ривожланганлик даражасига ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банки олиб бораётган пул - кредит сиёсатига боғлиқ. Ривожланган бозор шароитида Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг эркинлаштирилган кредит сиёсатини олиб боришга йўл очиб бериши натижасида тижорат банкининг кредит ресурсларига талабини қондириш осонлашади ва банкнинг зарурий ўз маблағлари даражаси камаяди. Етарли даражада молия бозорининг ривожланмаганлиги, кредит сиёсатининг қаттиқ қўллиги банкларнинг ўз маблағларини доимий тарзда оширишни талаб этади.

Банкларнинг ўз маблағлари миқдорини оширишда 2 - усул ишлатилиши мумкин: қўшимча акциялар чиқариш ва уларни жойлаштириш ёки чиқарилган акцияларнинг номинал қийматини ошириш. Биринчи усул билан фойдани жамғариш банкнинг резерв ва бошқа фондларини жадаллаштирилган тарзда шакллантириш ва уларни кейинчалик капиталга айлантириш шаклида рўй беради. Бунда йил охиригача фойданинг бир қисми тўғри капиталга айланиши ҳам мумкин. Бу усул анча арзон, янги пайчилар жалб қилиш ёки акция чиқариш борасидаги қўшимча ҳаражатларни талаб этмайди. Лекин фойдани жамғариш жорий йилда акционерларга тўланадиган девидендлар миқдорини камайишига олиб келади. Бу эса банкнинг бозорда тутган мавқеига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Акцияларнинг номинал қийматини ошириш йўли билан банк устав капиталини ошириш қуйидаги усуллар билан амалга оширилиши мумкин:

Банкнинг устав капитали акциялар номинал қийматини пасайтириш ёки акциялар умумий сонини қисқартириш, жумладан, кейинчалик уларни тўлаш шарти билан сотиб олиш орқали камайтирилиши мумкин.


1. Ўзбекистон банк тизимини: ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш бўйича қонунчилик хужжатлари тўплами: Т. Ўзбекистон 2000 й. 245 бет.