2 - §. Кредит шартномасининг таркибий қисмлари

Кредит шартнома таркиби қонунда белгиланмаган. Кредит шартномасини тузишда бир қанча талабларни бажариш керак:

  1. кредит мақсадли бўлиши шарт;
  2. кредитнинг суммалари аниқ белгиланган бўлиши шарт;
  3. кредитни қоплаш тартиби аниқ кўрстилган бўлиши лозим;
  4. кредит муддати кўрсатилиши шарт;
  5. кредитнинг таъминланганлиги асосланган бўлиши лозим;
  6. кредит фоизлари кўрсатилиши лозим ва бошқалар.

Кредит шартноманинг таркиби одатда қуйидаги қисмлардан иборат бўлади:

- кириш қисм - умумий ҳолат - шартнома предмети - кредит бериш мақсади, шартлари - ҳисобланиш шартлари ва таркиби - томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари - бошқа шартлари - юридик манзиллари, реквизитлари, томонлар имзолари.

Бу шартларнинг ҳар бирини банк кредит бўлимларининг ходимлари чуқур билишлари зарур. Чунки бу шартлардан бирортасининг асоссиз белгиланиши кредитни ўз вақтида ва тўлиқ қайтарилмаслигига олиб келиши мумкин. Ҳар бир кредит шартномаси шаклига кўра қуйидаги тўртта асосий тамойилларга асосланади:

Кредит шартномасининг ҳуқуқий асосини қонунлар, банк фаолиятига оид бошқа юридик ва меъёрий ҳужжатлар ташкил этади.

Кредит шартномасини тузиш эркинлиги мижозни ссуда олмоқчи бўлган банкни танлаш эркинлигида ва банкнинг шу мижозга кредит бериш масаласини ечиш эркинлигида ўз аксини топади. Иккала томон шартномавий муносабатларга ўз хоҳишларига кўра кирадилар.

Томонларнинг бир - биридан ўзаро манфаатдорлиги кредит шартномаси шартларини келишиш имкониятини билдиради. Ҳар бир томон ҳам ўз манфаатларини қондирувчи оптимал вариантни топишга ҳаракат қилади.

Кредит шартномаси таркибини шакллантиришда муҳим ва ёрдамчи шартларнинг бор эканлигига аҳамият бериш керак.

Муҳим шартлар деганда, биз кредит шартномасини тузиш имкониятини аниқловчи шартларни тушунамиз. Уларга томонларнинг номи, шартнома муддати, предмети ва суммаси, ссудани бериш ва қайтариш тартиби, ссудадан фойдаланиш баҳосининг даражаси, кредит қайтарилишиннг таъминланганлиги, томонларнинг жавобгарлиги киради.

Қўшимча шартлар кредит қайтарилишини таъминлашга, қўшимча гаровни яратишга қаратилган бўлади. Улар аниқ бир қарздорлар учун қўланилади ва қуйидагиларни ўз ичига олади:

Юқорида кўрсатиб ўтилганларни ҳисобга олган ҳолда, кредит шартномасининг умумий схемаси қуйидаги кўринишда бўлиши мумкин:

  1. Шартнома мақсади;
  2. Банк ҳуқуқлари;
  3. Қарз олувчининг ҳуқуқлари;
  4. Банк мажбуриятлари;
  5. Қарз олувчининг мажбуриятлари;
  6. Шартноманинг амал қилиш муддати;
  7. Бошқа шартлар;
  8. Томонларнинг юридик манзили ва имзолари.

Шартнома бошланишида иштирокчиларнинг юридик шахс сифатидаги реквизитлари: қарз олувчи учун - номи, бўйсунганлиги, ҳисоб - китоб варағи номери; банк учун эса унинг номланиши, улар томонидан иш кўрувчи шахслар мансаби, исми, фамилияси, отасининг исми кўрсатилади. Бу бўлимда, шунингдек, мижознинг ҳуқуқий шаклини: у алоҳида корхонами ёки ташкилотми(ширкат, корпорация) кўрсатиш керак (илова).

1 - "шартнома мақсади" бўлими кредит битими объектини сифат ва миқдор тавсифини акс эттиради.

Кредит битими объектининг сифат тавсифи ссуданинг мақсадли йўналтирилганлигини кўрсатади. Шуларга кўра кредит тури қуйидагича тавсифланади:

1. Мақсадига кўра кредит:

2. Иқтисодий таркибига кўра:

3. Объект умумлашувига кўра кредит:

Шартнома мақсади бўлимида кредит битими объекти ва шунингдек кредит суммаси кўрсатилади. У кредитлашнинг миқдорий чегарасини характерлайди. Кредит агарда кредит линияси очиш тартибида берилаётган бўлса, унинг даражаси ойларга бўлинган ҳолда кўрсатилади.

Иккинчи бўлим ссудани бериш ва қайтариш тартиби ва у бўйича банк ҳуқуқларини ўз ичига олади. Йириклашган ёки жамланган объектни кредитлаш систематик тарзда амалга оширилади ва шунинг учун кредит бериш айни тўловлар амалга оширилаётган пайтда ҳисоб - китоб варағидан ўтмаган ҳолда бажарилади. Кредитни қайтариш ҳам ҳудди шундай систематик тарзда ҳисоб - китоб варағидан томонлар келишилган муддатларда амалга оширилади.

Кредит шартномасида банкнинг қуйидаги ҳуқуқлари белгиланади:

а) кредит суммаси муддати ўтган қарздорликка чиқарилгандан сўнг 60 кун ичида кредит шартномасида кўрсатилган фоиз тўлови даражасининг 1,5 баравар миқдорида;

б) кредит суммаси муддати ўтган қарздорликка чиқарилгандан сўнг 1 ой ичида кредит шартномасида кўрсатилган фоиз тўлови даражасидан 1,3 баравар миқдорида;

в) 60 кундан сўнг Марказий банкнинг қайта молиялаш даражаси миқдорида фоиз тўловларини амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 425 - сонли тартиби асосида тадбирлар амалга оширилганда фоиз ҳисоблаш балансдан ташқари ҳисоб рақамлар орқали амалга оширилади.

Қарз олувчи тўловга қобилиятсиз деб белгиланганда, бизнес режада кўрсатилган пул оқимлари тушуми муддатида таъминламай банк олдида қарздорликларни юзага келтирганда, у томонидан кредитнинг таъминланиши бўйича мажбуриятлари бажарилмаганда, кредитнинг асосий қарзи ёки унга тегишли фоиз тўловлар ушбу шартномада кўрсатилган муддатларда тўланмаганда, қарз олувчи томонидан кредитнинг ишлатилиши мажбуриятлари бузилганда, қарз олувчи томонидан ҳисоботлар мунтазам тақдим этилмаганда ёки улар аниқ бўлмаганда, банк ходимларига бирламчи ҳисоботлар ва муҳосиблик ҳужжатларини ўрганишга рухсат берилмаганда, кафил ташкилотнинг молиявий ҳолати ёмонлашганда, ташкилотнинг тугатилиши ёки банкрот бўлиши ҳолати келиб қолганда, гаровга олинган мулк сақлаш ҳолати талабга жавоб бермаган ҳолларда банк қуйидаги ҳуқуқларга эга:

Алоҳида объектларни кредитлаш эса ўзгача механизмга эга бўлиб, у кредит шартномасида белгиланган бўлиши керак. Масалан, кредитни бериш ва қайтариш тўлиқ суммада ёки қисмларга бўлиб бажарилиши мумкин. Мувофиқ тарзда кредит бериш ва қайтаришнинг сумма ва муддатлари кўрсатилиши керак. Ссудани бериш маблағлари тўғридан - тўғри тўловларни бажаришга йўналтириш йўли билан, шунингдек маблағларни ҳисоб - китоб варағига ўтказиш йўли билан ҳам амалга ошрилиши мумкин. Кейинги ҳолатда ссуданинг мақсадли йўналтирилганлигини таъминловчи механизм бўлиши керак. У ўз ичига: а) мижознинг ссуданинг мақсадли йўналтирилганлилига риоя этиш мажбурияти; б) берилган маблағларнинг мақсадли ишлатилиши устидан банк назорати шаклини олади.

Кредит шартномасининг 3 - бўлимида қарз олувчининг ҳуқуқлари кўрсатилади.

Мижоз қуйидаги ҳуқуқларга эга:

Кредит шартномасининг 4 - бўлимида банкнинг мажбуриятлари акс этади. Банк мажбуриятларига мижозга ссуда варағини очиш, ссудаларни керакли сумма, кўриниш ва аниқ муддатларда беришни киритиш мумкин. Банк мажбуриятларига қуйидагилар киради:

Бу мажбуриятларни бажармаганда банк мижозга жарима тўлаши кўзда тутилган бўлади (одатда ҳар бир кечиктирилган кун учун 0,01 фоиз миқдорида). Шунингдек, банк кредит беришни тўлиқ ёки қисман тўхтатиб қўйиш ҳуқуқига эгадир. Агар қарз олувчи уни қайтара олмаслиги тўғрисида маълумотлар бўлса, берилган кредит банк томонидан муддатидан илгари ундирилишининг сабаблари тўғрисида қарз олувчига ёзма хабар бериш:

5 - бўлим мижознинг мажбуриятларига бағишланиб, бу бўлимда қўйидаги мижозлар кредит ва фоизларнинг ўз вақтида ва тўлиқ кўрсатган, қайтарилишига йўналтирилган кредитларнинг мақсадсиз ишлатилиши аниқланган ҳолларда, мақсадсиз ишлатилган сумманинг 25 фоизи миқдорида жарима тўлаш ва ушбу шартноманинг 1 - бандида кўрсатилган кредит суммасининг тўлиқ қайтарилишини:

Банкка гаровга берилаётган кўчмас мулк ва моддий бойликларнинг яхлитлигини сақлаш юзасидан тўлиқ моддий жавобгар бўлиши (кредит ва унга ҳисобланган фоиз тўловлар тўлиқ тўлангунга қадар) уларни сотиб юбормаслиги ва бошқа учинчи шахсга бермаслиги шарт. Кафолатчи ташкилотнинг молиявий ҳолати ёмонлашганда, тугатилиши ёки банкротлик ҳолатига келиб қолиш ҳолатлари рўй берганда, кредит таъминотига берилган мулк ҳолати ёмонлашганда, банк талабига биноан олинган кредит ва фоизларни муддатидан олдин узиш ёки таъминотини бошқа ликвид таъминотга алмаштириш кўзда тутилиш мумкин.

Кредит учун фоиз тўловлар ҳар ойнинг 20 санасигача тўланади.

Қарз олувчи банкка қуйидагиларни таъминлайди:

Шунинг учун мижознинг мажбуриятлари тўғридан - тўғри кредитнинг тамойиллари, қоидалари ва шартларига амал қилишга боғлиқдир.

Мижоз мажбуриятларига қуйидагилар киради:

Кредит шартномасининг 5 - бўлимида кредит қайтарилишини таъминловчи аниқ усуллари кўрсатилади. Улар қуйидагича бўлиши мумкин:

  1. гаровга қўйилган товар - моддий бойликлар;
  2. банк ёки суғурта ташкилотининг кафолати;
  3. учинчи шахснинг кафиллиги;
  4. суғурта полиси.

Юқорида келтирилган кредит қайтарилишини кафолатини таъминловчи усуллар кредитнинг барча турларида қарз олувчининг кредитга лаёқатлилик даражасини ҳисобга олган ҳолда ишлатилади. Улар мижозга ишонч етарли бўлмаганда, ссудани пул тушумлари ҳисобига қайтаришнинг юқори риски мавжуд бўлганида қўлланилади.

5 - бўлимда кредитдан фойдаланганлик учун банкка тўланадиган фоизлар даражасини акс этади. Бу бўлимда қуйидаги ҳоллардаги фоиз ставкасини белгилаш қайта кўриб чиқиш, мақсадга мувофиқдир:

а) шартномада кўрсатилган ссудадан фойдаланиш муддати давомида;

б) ссуда пролонгация қилинганда;

в) ссуда тўлашни кечиктирганда;

г) мижознинг кредитга лаёқатлилигининг ёмонлашганида ёки битимнинг кредит рискини кўпайтирувчи бошқа омилларнинг пайдо бўлишида.

Бундан ташқари кредит шартномасида кредитга фоиз ҳисоблаш ва уни ундириш муддатлари кўрсатилиши зарур. Инфляция шароитида кредит шартномасининг яна бир пунктида бошланғич ўрнатилган фоиз ставкаларининг инфляция ўсиш даражаларига боғлиқ ҳолда ўзгартириш тартиби берилган бўлади. Фоиз ставкасини қайта кўриб чиқишга асос бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг қайта молиялаштириш ставкасининг ўзгариши сабаб бўлади.

Баъзи ҳолларда кредит шартномада томонларнинг жавобгарлиги 6 - бўлимда томонлар олган мажбуриятлар қисман ёки тўлиқ бажарилмаганда Ўзбекистон Республикаси қонунлари олдида жавобгар эканлиги ва санкциялар берилган бўлади.

"Шартноманинг қўшимча шартлари" деган бўлимда олдинги бўлимларда кўрсатилмаган бошқа шартлар белгиланади. Уларга агар мижоз бу банкда ҳисоб - китоб варағига эга бўлмаса, сумма ва муддати кўрсатилган мажбурий муддатли депозит очиш; кредитлаш ёки кредит линияси лимитининг бошланғич ўрнатилган суммасини ўзгартириш тартиби; кредит шартномасига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тартибини киритиш мумкин.

"Келишмовчиликларни ҳал қилиш" деган бўлимида қуйидагиларни кўрсатиш мақсадга мувофиқ бўлади:

а) томонлар ўртасида шартнома шартларини бажариш билан боғлиқ бўлган келишмовчиликларни ўзаро келишув йўли билан ҳал қилиш;

б) ўзаро келишув билан ҳал қилиш мумкин бўлмаган келишмовчиликларни Ўзбекистон Республикаси қонунларига асосан республика хўжалик судида ҳал қилиш.

Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари кредит шартномасининг яна бир бўлими шартноманинг амал қилиш муддати бўлиб, унда кредит шартноманинг амал қилиш муддатини, яъни унинг бошланиши ва охирини белгилайди.

Шартномада шунингдек, томонларнинг юридик манзили (почта адреси, ҳисоб - китоб ёки вакиллик ҳисоблари, телефон,факс) ни ҳамда муҳрлар билан тасдиқланган имзоларни акс этади.