4 - §. Жалб қилинган маблағлар
Жалб қилинган маблағлар актив операцияларни, аввало кредит операцияларини амалга ошириш учун пул ресурсларига бўлган эҳтиёжни қоплайди. Уларнинг роли жуда катта бўлиб, банк ресурсларининг 70%дан ортиғини ташкил қилади. Юридик ва жисмоний шахсларнинг вақтинчалик бўш маблағларидан фойдаланиш орқали, тижорат банклари улар ёрдамида халқ хўжалигининг ва аҳолининг қўшимча айланма маблағларга бўлган эҳтиёжини қондиради, пулларни капиталга айланишига ёрдам беради.
Банклар маблағларни жалб қилиш имкониятлари чегараланган бўлиб, барча мамлакатларда бу жараён Марказий банк томонидан тартибга солиниб туради. Жалб қилинган маблағлар тижорат банклари кредит ресурсларининг асосий қисмини ташкил қилади.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки банк капитали билан жалб қилинган маблағлар орасидаги нисбатни бир қатор зарурий меъёрлар ёрдамида тартибга солади. Бу қуйидаги нормативлар: капитал етарлилиги, бир кредит олувчига тўғри келадиган максимал риск миқдори, аҳолидан жалб қилинган депозитларнинг максимал миқдори ва бошқалар Ўзбекистон Республикаси Марказий банки йўриқномасига мувофиқ, аҳолидан пул омонатларини жалб қилиш миқдори банкнинг ўз капитали миқдори билан чегараланади.
Ҳозирги кунда банклар амалиётида мавжуд меъёрий ҳужжатларги асосан:
Режали иқтисодиёт даврида банкларда бўш турган маблағларини жалб қилишдан манфаатдорлик йўқ эди, чунки банкларнинг актив операциялари миқдори жалб қилинган маблағлар миқдорига қараб эмас, балки кредит қўйилмалар бўйича ўрнатилган лимитга қараб аниқланар, жалб қилинган маблағлар бўйича рағбатлантириш билан банклар шуғулланмас эдилар. Аксарият ҳолларда йирик лойиҳаларни амалга ошириш учун банк ссудалари ўрнига кўпроқ бюджет маблағлари жалб қилинар эди. Шу боис муддатли омонатларни ўрта ва узоқ муддатли кредит манбалари сифатида жамғаришга эҳтиёж бўлмаган.
Икки поғонали банк тизимига ўтилиши, иқтисодий мустақил тижорат банкларининг ташкил топиши, банкларнинг ўз - ўзини молиялаштириш тамойилига ўтиши, пассивлар ва активлар мувофиқлигига эришиш муаммоси банк фаолиятида долзарб масалаларга айланди. Бозор муносабатларининг ривожлантириш банк ресурсларининг ҳам турли - туманлашувига олиб келди.
Банклар жалб қиладиган маблағлар таркиби турлича бўлади. Уларнинг асосий турларига қуйидагилар киради: банк мижозлар билан ишлаш жараёнида жалб қилган маблағлар (депозитлар), ўз қарз мажбуриятларини чиқариш йўли билан маблағларни тўплаш (депозит ва жамғарма сертификатларини, векселлар, облигациялар) ва банклараро кредит воситасида бошқа кредит ташкилотларидан олинадиган ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банкидан олинадиган ссуда маблағлари ва бошқалар киради. Халқаро банк амалиётида жалб қилинган ресурслар уларни йиғиш усулига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлинади:
Жалб қилинган маблағларни асосий қисмини депозитлар ташкил қилади.
Банкларда мақсадларни амалга ошириш учун пул маблағларини қўйилмаларга жалб қилиш операциялари депозит операциялари дейилади.
Депозитлар фақатгина омонатчига эмас, шу билан бирга банкка ҳам манфаатлидир. Кўпгина депозитлар орқали банкнинг ссуда капитали шаклланади, кейинчалик эса банк турли хўжалик соҳаларини қулай шартлар асосида кредитлайди. Депозит ва кредит фоизлари орасидаги фарқ бўш пул маблағларини жалб қилиш ва ссуда капиталини жойлаштириш борасидаги банк маржаси (мукофоти) бўлиб ҳисобланади.
Банкнинг "Олтин қоидаси"га кўра, банк молиявий талабларининг ҳажми ва муддати банк мажбуриятлари миқдори ва муддатига мос келиши керак. Бу қоидага риоя қилиб, банклар жорий счетлар бўйича қолдиқларни кредит ресурси сифатида ишлата олмайдилар, чунки мижозлар уларни хоҳлаган вақтда талаб қилиб олишлари мумкин. Ваҳоланки, мижозлар, одатда, ўз маблағларининг ҳаммасини бирданига олишмайди, шунинг учун, банкнинг нақд пул резерви омонатларга нисбатан шаклланади.
Бундан ташқари, аксарият банк операциялари нақд пулсиз кўринишда амалга оширилади. Касса заҳиралари кўринишида бўлмаган нақд пуллар банк ликвидлигини оширади ва у бошқа мижозларга ёки банкка кредит сифатида йўналтирилиши мумкин. Касса заҳираларидан ташқари тижорат банклари томонидан депозитлардан кредит ресурси сифатида фойдаланишда бошқа чекловлар бўлиб, у Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ўрнатиладиган мажбурий захиралар шаклида ифодаланади.
Депозит ҳисобварақалари турлича бўлиши мумкин ва уларнинг таснифланиши асосида қўйилмалар манбаи, уларнинг мақсадли йўналтирилганлиги, даромадлилик даражаси ва бошқа шу каби мезонлар етади, аммо аксарият ҳолларда мезон сифатида пул қўювчи тоифаси ва қўйилмани олиш шакллари инобатга олинади.
Пул қўювчилар тоифасидан келиб чиққан ҳолда, депозитлар қуйидагиларга бўлинади:
Маблағларни олиш шаклига кўра депозитлар қуйидагиларга бўлинади:
Ўз навбатида бу гуруҳларнинг ҳар бири турли белгиларига қараб таснифланади. Муддатли депозит маблағлар уларнинг муддатидан келиб чиқиб таснифланади:
Банк томонидан жалб қилинган маблағларнинг юқори ликвидлик даражасини ушлаб туриш ва маълум юқори даромад олиш эҳтиёжини белгилаб берувчи мавжуд қонун ва тартибга солувчи актлардан келиб чиқиб турли активларга жойлаштирилади.
Талаб қилиб олингунча қадар депозитлар - бу банкни олдиндан огоҳлантирмай мижоз томонидан хоҳлаган вақтда талаб қилиб олинадиган маблағлардир.
Уларга жорий, ҳисоб - китоб, бюджет ва ҳисоб - китобларни амалга ошириши ёки маблағлардан мақсадли фойдаланиш билан боғлиқ ҳисоб - варақалардаги маблағларни, бошқа банкларнинг вакиллик ҳисобварағидаги қолдиқларни киритиш мумкин. Талаб қилингунча депозитлар жорий ҳисоб - китоблар учун мўжалланган. Бу ҳисобварақдаги маблағлар ҳаракати нақд пул, пул ўтказиш, бошқа ҳисоб - китоб ҳужжатлари билан расмийлаштирилиши мумкин. Банк ликвидлигини бошқариш нуқтаи назаридан қараганда жорий ва бюджет ҳисобварақлари, капитал қўйилмаларни молиялаштириш бўйича ҳисобварақлар, махсус ҳисобварақлар банклар учун фойдалироқ ҳисобланади. Чунки бу маблағлар юқори ликвидлиликка эга. Бу депозит турининг асосий камчилиги - улар бўйича жуда кам миқдорда фоизларнинг тўланиши ёки умуман тўланмаслигидир. Бундан ташқари жорий ва бюджет ҳисобварақа эгалари ўзларининг статусларидан келиб чиқиб кредит олмайдилар, бу эса банкларга маблағларни ўз режалари асосида ишлатишга имкон беради. Талаб қилиб олгунча бўлган депозитларга банкларнинг корреспондент банкларда очилган вакиллик ҳисобварақаларидаги маблағларини ҳам киритиш мумкин. Бу ҳисобварақалар улар ҳисоб китобларни ва тўловларни бир томонлама тартибда ёки бир бирларининг топшириқлари бўйича амалга ошириш мақсадида очилган. Мазкур банкнинг бошқа банкда очилган вакиллик ҳисобварағи "Ностро" счети, мазкур банк бошқа банк учун очган вакиллик ҳисобварағи "Лоро" счети деб юритилади ва бундай ҳисобварақаларини очиш банклараро имзоланган шартномага мувофиқ амалга оширилади. Бу ҳисобварақалардан тўловлар, қоидага кўра, улардаги маблағлар ҳажми чегарасида амалга оширилиши керак. Улар бўйича мавжуд маблағлардан кўпроқ операциялар ўтказиш зарурияти туғилганда, вакилга алоҳида баланс ҳисобварағидан овердрафт кредити берилиши мумкин.
Талаб қилиб олингунча бўлган депозитларга контокоррент ҳисобварағи маблағларини ҳам киритиш мумкин мумкин.
Халқаро банк амалиётида талаб қилиб олингунча юқоридаги депозитлардан ташқари нау - ҳисобварақалар (учинчи шахс фойдасига ҳисоб ҳужжатларини ёзиб бериш), банк томонидан белгиланадиган ҳисоб чеклари ҳам киритилади.
Талаб қилиб олингунгача бўлган депозитлар қуйидаги хусусиятларга эга:
Тижорат банкларида жалб қилинган маблағлар таркибида талаб қилиб олингунча депозитлар турлича ҳажмга эга. Бу одатда, банк ресурсларини шакллантиришнинг энг арзон манбаидир. Маблағларнинг юқори ҳаракатчанлиги туфайли талаб қилувчи ҳисобварақалардаги қолдиқ доимий эмас, баъзида жуда ўзгарувчан. Ҳисобварағи эгаси истаган пайтда маблағларни олиш эҳтимоли банк оборотида юқори ликвид активларнинг ҳиссаси кўпроқ бўлишини талаб қилади. Бу эса камроқ ликвидлика эга бўлган, бироқ юқори даромад келтирувчи активларнинг ҳиссасининг қисқариши эвазига юз беради. Шу сабабли банклар талаб қилгунгача ҳисобварағи эгаларига паст фоиз тўлайдилар ёки умуман тўламайдилар. Бироқ, талаб қилгунча ҳисобварақалардаги маблағларнинг юқори даражадаги ҳаракатчанлигига қарамасдан, уларнинг минимал, доимий қолдиғини аниқлаш ва улардан барқарор кредит ресурси сифатида фойдаланиш имкониятига банклар эга бўлмоғи лозим.
Муддатли депозитлар - бу банклар томонидан маълум муддатга жалб қилинадиган депозитлардир. Бу турдаги депозитлар қўйилган муддатда ўзгармас бўлиши лозим ва улар жорий тўловлар учун ишлатилмайди.
Муддатли қўйилмалар маблағларни шартнома бўйича муддат ва шартларда тўлиқ банк ихтиёрига беришни англатади, бу муддат тугаши билан муддатли қўйилма хоҳлаган пайтда эгаси томонидан қайтариб олиниши мумкин. Муддатли қўйилма бўйича тўланадиган фоиз ҳажми депозит муддати, суммаси ва шартномани пул қўювчи томонидан бажарилишига боғлиқдир. ўўйилманинг муддати ва суммаси қанчалик катта бўлса, фоизи ҳам шунчалик юқори бўлади. Юқорида таъкидлаганимиздек амалиётда асосан 1, 3, 6, 9, 12 ой ёки янада узоқроқ муддатга қўйилмалар расмийлаштирилади. Бундай аниқ чегаралар пул қўювчиларни ўзларининг маблағларини рационал ташкил қилиш ва қўйилмалар қўйишга рағбатлантиради, шунингдек банкларга ўзларининг ликвидликларини бошқариш учун шароит яратади. Пул қўювчи томонидан қўйилма бўйича маблағларни муддатидан олдин олинганда у шартномада кўрсатилган фоизлардан тўлиқ ёки қисман маҳрум бўлиши мумкин. Одатда бундай ҳолларда фоизлар талаб қилгунгача қўйилмаларга тўланадиган фоизлар ҳажмигача пасайтирилади.
Муддатли депозитлар депозитларнинг бошқа турларига нисбатан банкка барқарор ресурс базасини таъминлайди. Шу боис тижорат банклари муддатли депозитлар салмоғини кўпайтиришга ҳаракат қилишлари лозим.
Муддатли депозитлар қуйидаги хусусиятларга эга:
Жамғарма депозитлари аҳоли пул жамғармаларининг тўпланиши учун хизмат қилади. Жамғарма депозитларга пул маблағларини жамғариш ёки сақлаш мақсадида шакллантирилган қўйилмалар киради. Уларнинг махсус хусусиятли томонлари - сақлашнинг рағбатлантирилиши ва юқори даромадлилик даражаси, маълум давр ичида жамғарила бориши кабилар ҳисобланади.
Ўзимизнинг амалиётда жамғарма депозитлари деганда, фақатгина аҳоли маблағларини муддатли қўйилмалар ёки талаб қилгунгача ҳисобварақаларида жамғарилиши билан боғлиқ ҳар қандай операциялар тушунилади. Ҳозирги вақтда тижорат банклари балансида аҳоли қўйилмалари "кредит ташкилотларида бухгалтерия ҳисобининг янги счетлар Режасига мувофиқ баланс счетдан ҳисобланади.
20206 - счетда - жисмоний шахсларнинг талаб қилингунча депозитлари.
20406 - счетда - жисмоний шахсларнинг жамғарма депозитлари.
20606 - жисмоний шахсларнинг - муддатли депозитлари.
Қўйилма суммаси банк кассасига нақд пулда ёки нақд пулсиз киритилиши мумкин. Қўйилманинг шаклланиши усулига боғлиқ ҳолда бу операциялар бухгалтерия ҳисобидан турлича акс эттирилади. Масалан: қўйилмани банк кассасига нақд тўлаганда қуйидаги бухгалтерия проводкалари амалга оширилади.
Дебет счети №10101 - "Кассадаги нақд пул"
Кредит счети №20206 - Агар қўйилма "Талаб қилингунгача" ҳисобварағидан пул ўтказиш йўли билан шаклланса, унда проводка қуйидагича:
Дебет счет № - 20206
Кредит счет № - 20406
Қўйилма суммасининг бошқа кредит ташкилотидан келиши қуйидагича акс эттирилади:Дебет счет №10501 - "Бошқа банклар вакиллик варақаларидан қабул қилишга"
Кредит счет №20206.
6 - жадвал
Акционер тижорат банкининг мижозлар бўйича
Депозит шакллари тўғрисида маълумот.
| Депозит турлари | минг сўм | фоиз |
|---|---|---|
| 1. Талаб қилиб олингунча депозитлар, жами | 105022 | 78.9 |
| Шу жумладан: | ||
| а) ҳукумат | 16481 | 12,4 |
| б) жисмоний шахслар | 5352 | 4,0 |
| в) давлат корхоналари | 22025 | 16,5 |
| г) қўшма корхоналар | 111 | 0,1 |
| д) хусусий корхоналар, корпорация ва жамоалар | 54692 | 41,1 |
| е) бошқа талаб қилиб олингунча депозитлар | 6361 | 4,8 |
| 2. Жамғарма депозитлари, жами | 10957 | 8.2 |
| Шу жумладан: | ||
| а) ҳукумат | 0 | 0 |
| б) жисмоний шахслар | 10957 | 8,2 |
| в) давлат корхоналари | 0 | 0 |
| г) қўшма корхоналар | 0 | 0 |
| д) хусусий корхоналар, корпорация ва жамоалар | 0 | 0 |
| е) бошқа талаб қилиб олингунча депозитлар | 0 | 0 |
| 3. Муддатли депозитлар, жами | 17159 | 12,9 |
| Шу жумладан: | ||
| а) ҳукумат | 0 | 0 |
| б) жисмоний шахслар | 11659 | 8,8 |
| в) давлат корхоналари | 5500 | 4,1 |
| г) қўшма корхоналар | 0 | 0 |
| д) хусусий корхоналар, корпорация ва жамоалар | 0 | 0 |
| е) бошқа талаб қилиб олингунча депозитлар | 0 | 0 |
| Жами депозитлар | 133138 | 100 |
Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, тижорат банки томонидан жалб қилинган депозитлар ичида асосий ўринни талаб қилиб олингунгача бўлган депозитлар ташкил қилиб, улар салмоғига 78,9 % депозитлар тўғри келади. Муддатли депозитлар банкнинг барқарор кредит имкониятини асоси бўлсада, уларнинг ҳажми барча депозитларнинг 12,9 %ини ташкил қилади. Талаб қилиб олингунга қадар бўлган депозитлар таркибида асосий ўринни хусусий корхона, корпорация ва жамоалар, давлат корхоналари, ҳукумат маблағлари ташкил қилса, муддатли депозитлар ичида асосий ўринни жисмоний шахслар маблағлари эгаллайди. Таҳлил қилинаётган банкда аҳоли жамғармалари салмоғи паст бўлиб, у жами депозитларнинг 8,2 %ини ташкил қилади.
Тижорат банклари фаолиятидаги муҳим йўналишлардан бири бўлиб, аҳоли маблағларини жалб қилиш бўйича ишлар ҳисобланмоқда, ва улар бу борадаги йирик банк Халқ банки билан бошқа тижорат банклари мувофақиятли рақобат қилмоқдалар.