1 - §. Тижорат банкларининг пассив ва актив операциялари
Пассивлар ва активлар бўйича мажбуриятларни бошқариш банкнинг муҳим вазифаси бўлиб ҳисобланади. Захираларни жалб қилиш ёки уларни жойлаштириш - операцияларнинг ҳар иккаласи ҳам банк учун муҳим. Чунки булар ўзаро боғлиқ. ўзаро шартланган иккита жараёндир. Уларни рационал ташкил қилиш юқори натижаларга эришиш имконини беради.
Одатда, банк ресурсларини шакллантириш билан боғлиқ бўлган операциялар банкларнинг пассив операциялари дейилади. Пассив операциялар ёрдамида тижорат банкларининг пассив ва актив - пассив счетидаги пул маблағларининг салмоғи ошиб боради. Банкларнинг пассив операциялари уларнинг фаолиятини ташкил қилишда катта рол ўйнайди. Пассив операциялар ёрдамида тижорат банклари кредитлаш учун зарур бўлган кредит ресурсларини ташкил қилади.
Тижорат банклари пассив операцияларининг асосан тўртта шакли мавжуд:
Тижорат банкларининг ресурслари банкнинг ўз маблағлари, жалб қилинган ва эмитентлашган маблағлар ҳисобидан шаклланади.
Юқорида келтирилган пассив операцияларнинг биринчи ва иккинчи шаклларида банкларнинг ўз маблағлари юзага келади ва қолган охирги икки шаклида кредит ресурсларнинг иккинчи қисми жалб қилинган ресурслар юзага келади.
Банкларнинг ўз маблағларига - банкнинг устав капитали, резерв капитали, махсус фондлар, моддий рағбатлантириш фонди, бошқа ҳар хил ташкил қилинган фондлар ва тақсимланмаган фойдаси киради. Амалиётда банк пассивларининг 20 фоизига яқини банкларнинг ўз маблағларига тўғри келади.
Банкларнинг ўз маблағлари ичида асосий ўринни банкнинг ўз капитали эгаллайди. Банкнинг ўз капитали таркибига биз юқорида келтириб ўтган капиталнинг бир қисми, яъни устав капитал, рискларни қоплаш учун ташкил қилинган резерв фонд, тақсимланмаган фойда киради. Банкларнинг ўз капитали банк кредиторларининг манфаатини ҳимоя қилиш, банк фаолиятининг барқарорлигини таъминлаш, банк фаолиятини бошқариш каби функцияларни бажаради.
Банкнинг устав капитали суммаси банк уставида кўрсатилади ва банк ишини бошлашнинг бошланғич нуқтаси ҳисобланади. Банкларни ташкил қилишнинг шаклларига қараб банкнинг устав капитали ҳам ҳар хил ташкил топади. Ўзбекистон Респубилкасининг "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонуннинг 9 - моддасида "Банкни устав фонди банк муассислари ва акциядорлари тўлаган пул маблағларидан ташкил топади" деб кўрсатилган. Шундан келиб чиққан ҳолда агар банк акциядорлик жамияти тариқасида ташкил қилинадиган бўлса, устав капитали ёки фонди акциялар чиқариш ва жойлаштириш орқали ташкил топади. Банкларнинг устав капитали суммаси қонун йўли билан чегараланмайди. Банкларнинг барқарор фаолиятини таъминлаш мақсадида унинг минимал миқдори белгилаб берилади.
Банкнинг устав капитали унинг балансининг пассивида кўрсатилади. Устав капитали суммасининг оширилиши банк акциядорлари умумий мажлисида ҳал қилинади.
Банкларнинг устав капитали уларнинг мажбуриятларини бажаришнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Банк кредитлари ҳисобидан банкларнинг устав капиталини ташкил қилиш мумкин эмас. Устав капиталини ташкил қилишда четдан бошқа пул маблағларини жалб қилиш хам мумкин эмас. Банклар ташкил қилинганда устав капиталининг таркиби моддий маблағлардан ва пул маблағларидан ташкил топади. Банк фаолиятининг бошланғич босқичларида банкнинг ўз маблағлари ҳисобидан биринчи навбатдаги банк харажатлари (ер, бино, асбоб - ускуна, иш ҳақи) қопланади. Банкларнинг ўз маблағлари узоқ муддатли активларга қўйилмалар қилишнинг асосий манбаси ҳисобланади.
Одатда Марказий банк тижорат банклари учун банкларнинг ўз маблағлари билан четдан жалб қилинган ресурслар ўртасидаги чегарани белгилаб бериши мумкин.
Банкларнинг акциядорлик капитали қуйидаги таркибий қисмлардан ташкил топиши мумкин. Булар: а) ўз акциядорлик капитали, бу капитал оддий ва имтиёзли акциялар чиқариш ва сотиш ҳисобидан, тақсимланмаган фойда ҳисобидан юзага келади; б) ҳар хил кўзда тутилмаган харажатларни ва тўланмаган қарзларни қоплаш учун ташкил қилинган резервлар; в) банкнинг узоқ муддатли мажбуриятлари (узоқ муддатли вексел ва облигациялар) бўлиши мумкин.
Банкларнинг резерв капитали ёки резерв фонди фойдадан ажратмалар ҳисобига ҳосил бўлади ва у кўзда тутилмаган зарарлар ҳамда қимматли қоғозлар курсининг тушиши натижасидаги йўқотишларни қоплаш учун мўлжалланган.
Тақсимланмаган фойда - резерв фондига ажратмалар ва дивидендлар тўланганидан сўнг қоладиган фойданинг бир қисмидир.
Банкларнинг ўз маблағлари тижорат банклари фаолиятида муҳим аҳамият касб этади.
Банк устав капитали миқдорининг ўзгариши устав капитали миқдорининг оширилиши ёки камайтирилиши шаклларида амалга оширилиши мумкин. Банк устав капитали миқдорининг оширилиши қўшимча акцияларни жойлаштириш ёки акциялар номинал қийматини ошириш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Акцияларнинг номинал қийматини ошириш йўли билан банк устав капиталини ошириш қуйидаги усуллар билан амалга оширилиши мумкин:
Акциялар чиқариш ёки уларнинг номинал қийматини ошириш йўли билан банкнинг устав капиталини кўпайтириш Марказий банкнинг лицензиялаш депортаменти рўхсати билан амалга оширилади.
Банкнинг ўз капитали ҳиссасининг камайиши баъзи ҳолларда банкларнинг синишига олиб келади.
АҚШда катталиги бўйича йигирманчи ўринда турувчи "Франклин нешнл банк"ни синишининг сабабларидан бири - банкнинг ўз капитали ҳиссасининг банк балансида кескин қисқариши бўлган. Худди шу сабаб, 1979 йил активида 250 млн. АҚШ доллари ва 44 минг омонатчисига эга бўлган АҚШдаги "Днуверз нешнл бэнк оф Чикаго" банкининг синишининг асоси ҳисобланади.
Иқтисодий ёки банк инқирозлари даврида пассивлар ва уларни жойлаштириш соҳасида етарли даражада ўйлаб чиқилмаган сиёсат банкларинг синишига олиб келади.
1980 йилларнинг иккинчи ярмида АҚШда банкларнинг банкротлик сони ўсди. 1984 йилда АҚШда биринчи ўнликда турувчи йирик банклардан бири бўлган "Континентал Иллинойс" банкининг синиш ҳолатининг, хукуматнинг махсус дастури орқали олди олинди.
Федерал резерв система бўлган АҚШ Марказий банки ўз ихтиёрига олган бир неча миллиард АҚШ долларини мувофиқлаштирибгина қолмай, балки депозитларни суғурталаш Федерал уюшмаси ва АҚШ Молия министрлиги билан бирга банк тўлаш қобилиятини мустахкамлаш соҳасида кафил сифатида чиқди.
Тижорат банклари синишларининг энг кўпи 1988 йилга тўғри келган. Иқтисодий кўтарилиш туфайли АҚШ да тижорат банклари синишинг сони ўзининг аввалги ҳолига тушган. Шунга кўра 1994 йилда фақатгина 13 та тижорат банклари синган.
Шу билан бирга, муаммоли, яъни молиявий ҳолати беқарор бўлган банклар сони юқорилигича қолмоқда.
Жалб қилинган маблағлар тижорат банклари кредит ресурсларининг асосий қисмини ташкил этади. Булар депозитлар, шунингдек, контокоррент ва корреспондент ҳисоб варағидаги маблағлардир.
Уларнинг асосийси талаб қилиб олинадиган қўйилмаларга, муддатли ҳамда жамғарма қўйилмаларга бўлинувчи депозитлардир.
Талаб қилиб олинадиган қўйилмалар, шунингдек, жорий ҳисобварағидан маблағлар омонатчиларнинг биринчи талаблари билан олинади. Жорий ҳисоб варағининг эгаси банкдан чек дафтарчасини олади. Бунда у пул олиш билан бирга иқтисодий муносабатлар вакиллари бўлган корхона, ташкилот, муассасалар ҳисоб - китоб операцияларини олиб бориши мумкин.
Муддатли омонатлар - мижоз томонидан банкка маълум муддатга қўйиладиган қўйилмалар бўлиб, улар орқали мижозларга банк томонидан юқори фоизлар тўланади. Банкда фоиз ставкалари қўйилманинг муддати ва миқдорига боғлиқ бўлади.
Муддатли қўйилмаларнинг турларидан бири - маблағларни жалб қилишнинг аниқ қайд этилган вақтга мўлжалланган депозит сертификатлари ҳисобланади. Уларни муомалага 1961 йилда биринчи бўлиб "Ферс нешнл сити бэнк" киритган. Ҳисоб варағи эгаларига, уларнинг номлари ёзилган, тўлаш муддати ва фоиз даражаси кўрсатилган махсус гувоҳномалар берилган.
Банкларнинг қимматли қоғозлар билан, факторинг, лизинг ва бошқа операциялар билан шуғулланиши банк ресурсларининг таркиби нафақат пул маблағларидан, балки товар - моддий бойликларидан ва қимматли қоғозлардан ташкил топишига олиб келди. Жалб қилинган маблағлар банкнинг реал ва салоҳиятли ёки балансдан ташқари мажбуриятларини ташкил қилади. Реал мажбуриятлар банк балансида талаб қилингунга қадар депозитлар, муддатли депозитлар, жалб қилинган банклараро кредитлар сифатида акс эттирилса, балансдан ташқари мажбуриятлар банк томонидан бериладиган кафолатлар, мижозларга очилган кредит линияларда намоён бўлади. Мажбуриятларни бажариш манбаси бўлиб ғазнадаги маблағлар, вакиллик ҳисоб варағидаги қолдиқлар, ликвид активлар, банклараро бозор ёки Марказий банкдан олинган кредитлар хизмат қилади. Банк ресурслари нафақат кредит бериш учун, балки банкнинг бошқа актив ва воситачилик операцияларини бажариш учун ишлатилади. Сертификатда кўрсатилган қўйилма муддати тугагандан сўнг унинг эгаси қўйилма суммасини ва келишилган фоизларни олиш ҳуқуқига эга бўлади.
Банк ресурслари таркибида аҳолининг омонат қўйилмалари муҳим рол тутади. Улар тўлиқ суммада ёки бўлиб - бўлиб қўйилади ва берилиши мумкин. Омонатчи ва банк ўртасидаги маблағ қўйиш билан боғлиқ муносабат омонат дафтарчасини бериш билан тасдиқланади. Банклар тўловчилик асосида турли хил мақсадли қўйилмаларни, муддатли ёки талаб қилиш ҳамда олиш мумкин бўлган жамғармаларни қабул қиладилар. Иқтисодий ривожланган мамлакатларда бу қўйилмалар оддий фуқаролар орасида кенг қўлланилади. Улар банк учун қимматга тушсада, уларнинг кредит потенциалини мустахкамлаш манбаси ҳисобланади.
Банклар учун муддатли қўйилмалар жуда қулайдир.
Банк ресурсларининг муҳим манбаси - банклараро кредитлардир, яъни бошқа банклардан олинадиган ссудалар.
Агар мижознинг ҳисоб - китоб варағи ёпилиб, контокоррент ҳисоб варағи очиладиган бўлса, унинг ўз маблағлари ва четдан жалб қилинган маблағлар ҳисоби шу ҳисоб варағида олиб борилади.
Контокоррент - банк ва мижоз ўрсатидаги ҳамма ҳисоб - китоб ва кредит операцияларини амалга оширувчи ягона ҳисоб варағидир. Алоҳида даврларда бу ҳисоб варағи пассив бўлади, бошқа ҳолларда эса актив бўлиши мумкин. Мижозда маблағ бўлганида бу ҳисоб варағи пассив бўлади, бу маблағлар йўқлиги туфайли мижоз банкка тўлов топшириқномасини кўрсатганда ёки чек ёзиб берганда у актив бўлади. Ҳам дебет, хам кредит бўйича контокоррент ҳисоб варақларида фоиз ҳисобланади.
Контекоррент ҳисоб варағи бўйича кредит тижорат векселлари таъминоти бўйича ёки таъминланмаган ссуда шаклида берилдаи. Контокоррентҳисоб варағи бўйича дебетга фоизларни ҳисоблаш фақатгина мижоз ва банк орасидаги битимда кўрсатилган кредит лимити чегарасида амалга ошиши мумкин. Баъзи ҳолларда банкнинг четдан жалб қилинган маблағларнинг бир қисмини банкнинг эмитентлашган маблағлари деб ҳам юритилади.
Банкнинг эмитентлашган маблағлари. Банклар мижозлар маблағларидан етарли даражада узоқроқ фойдаланишни амалга оширишдан манфаатдордирлар. Шу сабабли банклар облигация қарзлари, банк векселлари ва бошқаларни чиқариш йўли билан ўз ресурсларининг миқдорини кўпайтириб борадилар.
Облигация қарзлари облигациялар кўринишида эмитентлашади.
Ҳозирги даврда чет эл амалиётида икки валютали облигациялар учрайди. Бу облигациялар бўйича даромадлар облигация эгаси ихтиёрига кўра миллий валюта ёки АҚШ долларида ёки бошқа чет эл валютасида тўланиши мумкин.
Банк томонидан эмитентлашган қимматли қоғозларнинг турларидан бири "сузувчи фоиз ставкали" қимматли қоғозлардир. Масалан, АҚШ да 1970 йиллар ўрталарида иккита йирик тижорат банклари - "Ситибанк" ва "Чейз Манхэттен Бэнк" ҳолдинг компаниялари орқали "сузувчи фоиз ставкали" қимматли қоғозлар чиқардилар. Бу қўйилмалар бўйича фоизлар 3 ойлик хазина векселларига нисбатан бир фоиз юқори тўланади.
Банклар мижозларнинг хоҳишига қараб бир йилда икки марта уларни тўлаш мажбуриятини ўз зиммаларига оладилар. Бунинг учун мижоз кўрсатилган муддатдан бир ҳафта олдин маблағларни олиши тўғрисида банкка хабар бериши шарт. Банк пассивларида 90 - йиллар давомида банкнинг ўз маблағлари миқдорининг қисқариши давом этди ва хорижий мамлакатлар каби бизнинг банкларимизда ҳам жалб қилинган ресурслар салмоғи ошиб бормоқда. Янги ресурсларни жалб қилишда йирик ва майда банклар фойдасига номутаносибликлар кўпайиш ҳолатларини ҳам кўриш мумкин.
Амалиётда йирик тижорат банклариниг ресурс - депозит базаси майда хусусий банкларга нисбатан анча барқарор ва мустаҳкам бўлади ва уларнинг депозит операциялари пассивларининг 90 фоизидан ортиғини юзага келтиришга замин яратади. Кичик хусусий банкларда уларнинг иқтисодиётда тутган ўрни, фаолиятининг барқарорлигига қараб депозитлар салмоғи у ёки бу томонга ўзгариши мумкин.
Амалиётда тижорат банкларининг пассивлари ичида депозитлар ҳажми охирги йилда нисбатан камайган бўлсада салмоқли ўрнига эга эканлигини таъкидлаш мумкин.
Депозитлар ичида асосий ўринни жамғарма депозитлар эгаллайди, банкнинг барқарор ресурс базасини таъминлаши мумкин бўлган муддатли депозитлар ҳажми баъзи бир тижорат банкларида камайиб борганлигини кўришимиз мумкин.
Жалб қилинган маблағларнинг яна бир тури - банк балансида турган ва уларни қайта сотиб олиш тўғрисидаги келишув асосида сотиладиган қимматли қоғозлар ҳисобланади.