3 - §. Тижорат банклари томонидан иқтисодий нормативларга риоя этиш амалиётининг таҳлили
Тижорат банклари фаолиятига нисбатан республика Марказий банки томонидан ўрнатилган дастлабки, асосий иқтисодий нормативлардан бири банк капиталининг минимал миқдори кўрсаткичидир.
Халқаро банк амалиётида банк устав капиталининг минимал миқдори 5 млн. АҚШ доллари атрофидаги миқдорни ташкил этади. Шу сабабли, банк капиталини халқаро андозалар бўйича етарли бўлиши учун 5 млн. доллар миқдорида шакллантириш лозим.
Республикамизда хорижий капитал иштирокидаги банкларга нисбатан белгиланган устав капиталининг минимал миқдори халқаро андозаларга мос келади. Яъни 1998 йил 1 январдан бошлаб ушбу миқдор 5,0 млн. АҚШ доллари қилиб белгиланган.
Ўзбекистон Республикасида давлат мустақиллигининг дастлабки даврларидан бошлабоқ тижорат банкларининг капитал базасини мустаҳкамлашга катта эътибор берилди. Республика Марказий банкининг 1998 йил 2 ноябрдаги 420 - сонли йўриқномасига асосан 1999 йил 1январдан бошлаб аҳолиси 0,5 млн. кишидан ортиқ бўлган шаҳарларда ташкил этиладиган тижорат банклари учун устав капиталининг минимал миқдори 2,0 млн. АҚШ доллари миқдорида белгилаб қўйилди. Аҳолиси 0,5 млн. кишидан кам бўлган шаҳарларда ташкил этиладиган банклар учун бу кўрсаткич 1,0 млн. доллар қилиб белгиланди. 2000 йилнинг 1 январидан бошлаб банкларнинг устав капиталининг минимал миқдори янада оширилди ва унинг миқдори мос равишда 2,5 млн. ва 1,25 млн. АҚШ доллари эквиваленти миқдорида белгилаб қўйилди. Демак, бир йил ичида тижорат банкларини устав капиталининг минимал миқдорини 25 фоизга ошириш мажбурияти белгилаб қўйилди. ҳолбуки, 1999 йил 1 январга қадар тижорат банклари устав капиталининг минимал миқдори аҳолиси 0,5 млн. кишидан ортиқ бўлган шаҳарларда ташкил этиладиган тижорат банклари учун 1,5 млн. АҚШ доллари эквиваленти миқдорида, аҳолиси 0,5 млн. кишидан кам бўлган шаҳарларда ташкил этиладиган банклар учун эса 0,75 млн. АҚШ доллари миқдорида белгилаб қўйилган эди.
Республикамизда хусусий банклар очилишини рағбатлантириш мақсадида, уларга нисбатан устав капиталининг минимал миқдори нисбатан кичик қилиб белгиланган. 1998 йил 1 январдан бошлаб хусусий тижорат банклари устав капиталининг минимал миқдори 0,3 млн. АҚШ доллари эквиваленти миқдорида белгиланган.
2001 йилнинг 31 декабрь ҳолатига мамлакатимизнинг барча тижорат банкларида мазкур нормативнинг белгиланган даражасини бажаришга эришилган.
Тижорат банклари фаолиятига нисбатан қўлланилаётган муҳим нормативлардан бири банк капиталининг етарлилик даражаси ҳисобланади. Ушбу норматив банк жами капитали суммасини банк активларининг рискка тортилган сўммасига бўлиш йўли билан аниқланади ва унинг минимал миқдори 0,10 қилиб белгиланган. 1999 - 2001 йиллар мобайнида республикамизнинг барча тижорат банклари ушбу коэффициентни бажаришга эришди.1
Айни вақтда, капиталнинг етарлилик нормативини бажаришда айрим банкларда муаммо юзага келиши мумкин. Масалан, 2001 йилнинг 31 декабрь ҳолатига "Ўзтадбиркорбанк"да бу кўрсаткичнинг бажарилиши 0,19 ни, "ХИФ"банкда эса 0,14 ни ташкил қилди. Ушбу банкларда юқори рискли активларни сезиларли даражада ўсиши мазкур нормативни бажарилишида қийинчилик туғилишига олиб келади.
Республикамиз тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган учинчи иқтисодий норматив банк асосий капиталининг, яъни биринчи даражали банк капиталининг етарлилик коэффициенти деб аталади. Коэффициентнинг мазмуни шундан иборатки, ҳар бир тижорат банкида асосий капиталнинг жами капиталдаги улуши 50 фоиздан кам бўлмаслиги лозим. Амалга оширилган таҳлил натижалари шуни кўрсатдики, республикамизнинг барча тижорат банкларида ушбу нормативга риоя этиш билан боғлиқ муаммолар мавжуд эмас. Бунинг асосий сабаби шундаки, биринчидан, банклар капиталининг асосий қисми устав капиталидан иборат; иккинчидан, банклар активларининг таркибида юқори рискли активларнинг улуши ривожланган хорижий давлатлар тижорат банкларидаги каби юқори эмас. Шу сабабли, банклар ушбу нормативни бажаришда қийинчиликлар сезишмайди. Масалан, 2001 йилнинг 31 декабрь ҳолатига барча тижорат банкларининг жами капитали 496090 млн. сўмни ташкил қилгани ҳолда, биринчи даражали капитал сўммаси унинг 89,9 фоизини ёки 446447 млн. сўмни ташкил қилди.2
Амалдаги тўртинчи иқтисодий норматив левераж ҳисобланади. Левераж банк капиталини валюта балансга бўлиш йўли билан аниқланади. Унинг минимал миқдори 0,10 қилиб белгиланган. 1999 - 2001 йиллар мобайнида республикамиз тижорат банклари томонидан иқтисодий нормативларга риоя этиш амалиётининг таҳлили мзкур нормативларга риоя этиш борасида жиддий муаммолар мавжуд эмаслигини кўрсатди. Фақат айрим тижорат банкларида, хусусан, "Тадбиркорбанк"да, "Ипак йўли" банкида бу норматив белгиланган минимал миқдорга яқин даражада бажарилган. Бу эса ҳозирги, фоиз ставкалари, баҳоларнинг ўзгарувчанлиги шароитида, банкларнинг тўловга қобиллигини таъминлаш борасида сезиларли муаммоларни юзага келишига сабаб бўлиши мумкин.
Молиявий левераж кўрсаткичи республикамизда тавсия характерига эга ва миқдорига кўра халқаро андозалардан фарқ қилади. Масалан, АҚШда бу кўрсаткич 0,05 (1:20) ни, Англияда 0,05 (1:20) ни, Люксембургда 0,03 (1:33) ни, Швейцарияда 0,12 (1:8,2) ни ташкил этади. Франция ва Германияда бу кўрсаткич қонун ҳужжатларида белгилаб олинган.3
Республикамиз тижорат банкларининг жорий фаолиятининг барқарорлигини тавсифловчи норматив жорий ликвидлилик коэффициенти ҳисобланади. Ушбу коэффициентнинг минимал даражаси 0,30 қилиб белгиланган.
Жорий ликвидлилик коэффициенти (ЖЛК) қуйидаги тартибда ҳисобланади:
ЖЛКҚ = (ЛАҚЯҚҚ) / (ТДҚ ЯТТ)
Бунда:
ЛА - ликвидли активлар.
ЯҚҚ - яқин 30 кун ичида қайтариладиган қуйилмалар.
ТД - трансакцион депозитлар.
ЯТТ - яқин 30 кун ичида тўланадиган тўловлар.
1999 йилнинг 31 декабрь ҳолатига республикамизнинг барча тижорат банкларида жорий ликвидлилик коэффициенти бажарилган. Айниқса, "Ғалла"банкда (2,96), "Олим"банкда (1,02), "Траст"банкда (1,13), "Приват"банкда (1,44)да коэффициентнинг бажарилиш даражаси юқори бўлган. Бунинг асосий сабаби мазкур банкларнинг активлари таркибида ликвидли активлар салмоғининг юқори бўлганлиги, берилган кредитларнинг сезиларли қисмини қайтарилишини норматив ҳисобланаётган даврга тўғри келганлиги ва банк тўловларининг камайганлиги билан изоҳланади. Масалан, "Траст"банкда мазкур санада ликвидли активларнинг банк жами активларидаги салмоғи 30,1 фоизни ташкил қилди.
2000 йилнинг 31 декабрь ҳолатига барча тижорат банкларида жорий ликвидлилик коэффициентини бажарилишига эришилган. Юқорида санаб ўтилган банкларда мазкур коэффициентни янада юқори даражада бажарилишига эришилган. Бу эса қайд этилган сабабларнинг асосли эканлигидан далолат беради.
2001 йилнинг 31 декабрь ҳолатига республикамизнинг барча тижорат банкларида жорий ликвидлилик талаби бажарилган. Шуниси характерлики, биз юқорида қайд этиб ўтган тижорат банкларидан иккитасида-"Ғалла"банкда ва "Траст"банкда олдинги даврга нисбатан жорий ликвидлилик коэффициентининг кескин пасайганлиги кузатилди. Масалан, "Ғалла"банкда бу кўрсаткич 0,78 ни, "Траст"банкда эса 0,68 ни ташкил қилди." Бунинг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат:
а) Банкларнинг мажбурий тўловлари ҳажмининг ошиши.
Бизга маълумки, "Ғалла"банк асосан марказлашган ресурслар ҳисобидан фаолият юритади. Марказлашган ресурслар бўйича тўловлар сўммасининг таҳлил қилинган даврда ошганлиги банкнинг жорий ликвидлилик даражасини олдинги даврларга нисбатан сезиларли даражада пасайишига олиб келди.
Жорий ликвидлилик коэффициентининг даражасига кучли ва бевосита таъсир кўрсатадиган омил трансакцион депозитлар миқдорининг ўзгариши ҳисобланади. Мазкур иккала банкда таҳлил қилинган даврда жорий ликвидлилик даражасининг пасайишига ушбу омил таъсир этмади. Чунки бу даврда трансакцион депозитлар салмоғининг ошиши юз бермади. Масалан, 1999 йилнинг декабрь ҳолатига трансакцион депозитларнинг жами депозитлар ҳажмидаги салмоғи "Ғалла"банкда 78,5 фоизни, "Траст"банкда эса 83,6 фоизни ташкил этди. 2001 йилнинг 31 декабрь ҳолатига келиб бу кўрсаткич банкларда мос равишда 53,2 ва 77,6 фоизларни ташкил этди. Демак, бу ерда пасайиш кузатилган. ҳолбуки, трансакцион депозитлар салмоғининг пасайиши банкнинг жорий ликвидлилик даражасини ошишига олиб келиши лозим эди.
б) Банкларнинг жами активлари таркибида ликвидли активлар салмоғининг пасайиши.
1999 йилнинг 31 декабрь ҳолатига ликвидли активларнинг жами активлар ҳажмидаги салмоғи "Ғалла"банкда 3,9 фоизни, "Траст"банкда эса 30,1 фоизни ташкил қилди. 2001 йилнинг 31 декабрига келиб бу кўрсаткичлар мос равишда 3,5 ва 24,7 фоизни ташкил қилди.
Ривожланган хорижий давлатлар банк амалиётида, хусусан, Германия, Австрия, Япония давлатларининг банк амалиётида жорий ликвидлилик коэффициенти қўлланилади. Лекин бу кўрсаткич уларнинг марказий банклари томонидан директив тарзда жорий қилинмаган, балки ҳар бир тижорат банкининг ўзи мустақил равишда белгилайди. Бунинг устига, ривожланган хорижий давлатлар банк амалиётида пул маблағлари кўринишидаги активларнинг жами активлар ҳажмидаги салмоғи кичик, трансакцион депозитларнинг банк депозит базасидаги салмоғи 48 - 50 фоизни ташкил этади. Шу сабабли, уларда жорий ликвидлилик коэффициентининг қўлланилиши Ўзбекистон тижорат банкларидаги каби кассали активларни йирик миқдорда тўпланиб қолишига олиб келмайди.
Мамлакатимиз тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган олтинчи норматив битта мижозга ёки мижозлар гуруҳига тўғри келадиган рискнинг максимал миқдори, таъминланган ссудалар деб аталади. Мазкур норматив биринчи даражали капиталга нисбатан ўрнатилган бўлиб, унинг бажарилиши банкнинг кредит портфелини диверсификация даражасини тавсифлайди. Унинг даражаси қанчалик кичик бўлса, кредит портфелининг диверсификация даражаси шунчалик юқори бўлади.
1999 - 2001 йиллар мобайнида мазкур нормативга риоя этиш амалиётини таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатдики, республикамизнинг деярли барча йирик банкларида ушбу норматив талаблари бажарилган. ўрта ва кичик банкларнинг айримларида норматив талаблари бузилган. Масалан, 1999 йилнинг 31 декабрь ҳолатига "Наманганбанк"да мазкур нормативнинг бажарилиш даражаси 0,44 ни, "АБН Амробанк"да 0,34 ни, "Уйжойжамғармабанк"да 0,25 ни, "ЎзДЭУ"банкда 0,32 ни ташкил қилди. Бунинг асосий сабаби шундаки, мазкур банкларнинг кредит қуйилмаларининг асосий қисми кам сонли бир гуруҳ мижозларда тўпланиб қолган. Масалан, "Уйжойжамғармабанк"ни олайлик. Банк кредитларининг асосий қисми аҳолига уй - жой қуриш билан боғлиқ бўлиб, бу вазифа "Тошкентқурилиш" акциядорлик жамияти орқали амалга оширилади.
Мазкур норматив талабларининг бузилиши банклар фаолиятини жиддий кредит рискига дучор қилади.
Республикамиз тижорат банклари фаолиятига нисбатан қўлланилаётган навбатдаги норматив битта мижозга ёки мижозлар гуруҳига тўғри келадиган рискнинг максимал миқдори, таъминланмаган ссудалар деб номланади. Бу норматив ҳам биринчи даражали капиталга нисбатан ўрнатилган бўлиб, унинг максимал даражаси 0,05 қилиб белгиланган. Мазкур нормативнинг бажарилиши банкнинг кредит рискидан сезиларли даражада ҳимояланиш имконини беради. Чунки мижозларнинг пул оқимига ташқи тақсирлар кучли тарзда таъсир этиб турган ҳозирги шароитда таъминланмаган ссудаларни битта мижозга ёки мижозлар гуруҳига йирик миқдорда берилиши банкни жиддий тарзда кредит рискига дучор қилиши мумкин.
Мазкур нормативга республикамиз тижорат банклари томонидан 1999 - 2001 йиллар мобайнида риоя этиш амалиётини таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатдики, республикамизнинг "Ўзинвест" банккидан ташқари барча банкларида бу нормативнинг доимий асосда бажарилишига эришилган. Мазкур банкда 1999 йил мобайнида бир неча бор норматив шартларини бузилишига йўл қўйилган. Масалан, 1999 йилнинг 31 декабрь ҳолатига "ўзинвест" банкда мазкур нормативни бажарилиш даражаси 0,11 ни ташкил этган. Миқдорий жиҳатдан олганда бу жиддий бузилиш эмас, чунки норматив бажарилишнинг максимал миқдори сифатида ўрнатилган.
Мамлакатимиз тижорат банкларига нисбатан белгиланган амалдаги саккизинчи иқтисодий норматив барча йирик кредитлар учун рискнинг максимал миқдори, деб аталади. Мазкур норматив биринчи даражали капиталга нисбатан белгиланган бўлиб, унинг максамал миқдори 8,00 қилиб белгиланган. Яъни банк томонидан берилган барча йирик кредитлар миқдори биринчи даражали банк капитали сўммасидан 8 мартадан ошиб кетмаслиги лозим.
Йирик кредит деганда битта мижозга бериладиган, банк капиталининг 15 фоизидан ошадиган кредитга айтилади.
Йирик кредитларга нисбатан ўрнатилган мазкур норматив халқаро андозалардан келиб чиққан ҳолда ўрнатилган. Масалан, Германияда ҳам йирик кредитларнинг умумий суммаси учун капиталга нисбатан 8 марталик лимит белгиланган.
Францияда битта мижозга бериладиган кредитлар суммаси банк акционерлик капиталининг 40 фоизидан ошмаслиги ва йирик кредитларнинг умумий суммаси банк капиталидан 8 мартадан ошиб кетмаслиги лозим.
Мазкур нормативга банклар томонидан риоя қилиниш амалиётини таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатдики, республикамизнинг барча тижорат банкларида бу борада муаммолар мавжуд эмас. Фақат 1999 йилнинг 31 декабрь ҳолатига "ЎзСаноатқурилиш" банкида бу нормативни 5,87 миқдорида бажарилишига эришилди. Бу мўътадил ҳолат ҳисобланади ва бошқа банкларда ушбу нормативни бажарилиши нисбатан кичик миқдорни ташкил этади.
Республикамиз банкларига нисбатан қўлланилаётган тўққизинчи иқтисодий норматив битта эмитентнинг қимматли қоғозларига қилинадиган инвестициянинг максимал миқдори ҳисобланади. Унинг максимал миқдори 0,15 қилиб белгиланган. Мазкур нормативнинг бажарилиши тижорат банкларининг қимматли қоғозлар портфелини диверсификация қилиш даражасини тавсифлайди.
Мамлакатимиз тижорат банклари томонидан ушбу нормативга риоя этиш амалиётининг таҳлили шуни кўрсатдики, ҳозирги вақтда республикамиз банкларининг барчасида мазкур нормативнинг белгиланган даражасига риоя этилмоқда. Фақат 1999 йилда "ўзинвест" банкда ва "Траст" банкда бу борада айрим муаммолар мавжуд эди ва ушбу муаммо "Траст" банкда 2000 йилнинг дастлабки ойларида ўз ечимини топди, "Ўзинвестбанк" эса мустақил тижорат банки сифатида фаолиятини тўхтатди.
Республикамиз тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган навбатдаги иқтисодий норматив сотиш - сотиб олиш учун қимматли қоғозларга қилинган инвестицияларнинг максимал миқдори деб аталади. Мазкур нормативнинг максимал миқдори 0,25 қилиб белгиланган.
Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан боғлиқ операцияларини риск даражасига кўра икки йирик гуруҳга ажратиш мумкин:
Бу шаклдаги инвестицияларнинг риск даражаси юқори бўлиб, бунда қимматли қоғозларнинг бозор баҳосини ўзгариши ва эмитентларнинг тўловга қобиллиги кафолатланмаган.
Мазкур нормативга риоя этиш амалиётининг таҳлили шуни кўрсатдики, республикамизнинг барча тижорат банкларида 1999 - 2001 йиллар мобайнида норматив талабларига риоя этилган. Тижорат банкларида қимматли қоғозлар билан боғлиқ операцияларни ривожланмаганлиги ушбу нормативни бажарилишида муаммоларни юзага келмаслигининг бош омилидир.
Республикамиз банкларига нисбатан Марказий банк томонидан қўлланилаётган ўн биринчи иқтисодий норматив барча эмитентларнинг устав капитали ва қимматли қоғозларига қилинган инвестицияларнинг максимал миқдори ҳисобланади. Бу нормативнинг максимал миқдори 0,50 қилиб белгиланган.
Ушбу нормативни бажарилиш амалиётини таҳлил қилиш натижалари республикамизнинг барча банклари томонидан ушбу нормативга риоя этилганлигини кўрсатди. Нормативнинг белгиланган миқдори даражасида бажарилиши 2000 йил мобайнида икки банкда - "ХИФ" банк ва "Алп Жамол" банкда кузатилди. Масалан, 2000 йилнинг 31 декабрь ҳолатига нормативнинг бажарилиш биринчи банкда 0,49 ни, иккинчи банкда эса 0,41 ни ташкил этди. Бу ҳолат банкларнинг инвестиция фаолиятининг фаоллашганлигидан далолат беради.
Айрим тижорат банклари Марказий банкнинг 428 - сонли Низомининг 3.2 - бандига ҳамда банклар томонидан ишлаб чиқилган ва уларнинг банк Кенгашлари томонидан тасдиқланган "Инвестициялаш" тўғрисидаги низомлари талабларига риоя қилмаган ҳолда мижозлари устав капиталининг 20 фоиздан ортиғига эгалик қилмоқда.
Айрим банкларда инвестициялар бўйича етарли даражада заҳира ташкил этилган бўлсада, уларнинг ташкил этилиши ҳар бир эмитент бўйича кўриб чиқилганда реал тарзда ташкил этилмаганлиги кўринади.
Республикамизнинг бир қатор банкларида корхоналарнинг қимматли қоғозларига қилинган инвестицияларнинг даромадлилик даражасига етарли эътибор берилмаяпти. Бу масалани республикамизнинг йирик тижорат банкларидан бирининг мисолида кўриб чиқиш натижалари шуни кўрсатдики, биринчидан, 1999 йил сентябрь ҳолатига мазкур банк "Истлайн" қўшма корхонасининг 80 сўмлик ва "Умид" Осиё суғурта компаниясининг 2000 сўмлик акцияларига эгалик қилмоқда. Ушбу акциялар 1991 ва 1992 йилларда сотиб олинган бўлиб, "Истлайн" қўшма корхонасининг акциялари бўйича 1995 йилдан буён, "Умид" Осиё суғурта компаниясининг акциялари бўйича ҳозирги кунга қадар умуман даромад олинмаган. Иккинчидан, 1994 йилдан буён "Истлайн" қўшма корхонасининг молиявий фаолияти тўғрисида ҳеч бир маълумот тўпланмаган.
Бундай ҳолатлар пировард натижада банкнинг молиявий ҳолатини ёмонлашувига олиб келади.
Тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган ўн иккинчи норматив битта мижозга ёки ўзаро боғлиқ шахсларга берилган кредитлар, таъминланган ссудалар ҳисобланади. Мазкур норматив биринчи даражали банк капиталига нисбатан белгиланган бўлиб, унинг максимал миқдори 0,15 қилиб ўрнатилган.
Ўзаро боғлиқ мижозлар деганда икки ва ундан ортиқ мижозлар тушунилиб, уларнинг ўзаро муносабати шу даражадаки, бирининг фаолиятида молиявий қийинчиликларни юзага келиши қолган мижозларнинг ҳам молиявий аҳволини ёмонлашувига олиб келади.
Республикамиз банк амалиётида ўзаро боғлиқ мижозлар, Марказий банкнинг 1998 йил 2 ноябрдаги 422 - сонли йўриқномасига асосан, қуйидаги мезонлар асосида аниқланади:
Амалдаги меъёрий ҳужжатларга мувофиқ, ҳуқуқий шахсга сезиларли даражада таъсир кўрсата оладиган шахс сифатида ҳуқуқий шахснинг устав капиталида 10 % ва ундан ортиқ улушга эга бўлган жисмоний ва ҳуқуқий шахслар тушунилади.
Амалга оширилган таҳлил натижалари шуни кўрсатдики, 1999 йил мобайнида "Парвина" банкда, "Карвон" банкда, "Ўктам" банкда мазкур нормативларни бажаришда муаммолар туғилди. Айниқса, бу муаммо "Карвон" банкда яққол сезилди. Бу нормативга ўша даврда мазкур банкларда риоя этилмаслигининг асосий сабаби уларнинг капитал базасини нисбатан заиф бўлганлиги ва уларнинг асосий мижозлари бўлган корхоналарнинг йирик кредитларга бўлган талабининг юзага келганлиги ҳисобланади. 2000 йилда мазкур банкларда ушбу нормативга риоя қилиш билан боғлиқ муаммо ўзининг тўлиқ ечимини топди.
Мамлакатимиз тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган ўн учинчи норматив битта мижозга ёки ўзаро боғлиқ шахсларга берилган кредитлар, таъминланмаган ссудалар ҳисобланади. Мазкур норматив биринчи даражали банк капиталига нисбатан белгиланган бўлиб, унинг максимал миқдори 0,05 ни ташкил этади.
Ушбу иқтисодий нормативни бажарилиши банкларни битта ёки бир неча ўзаро боғлиқ мижозларга кредит бериши натижасида юзага келадиган юқори даражадаги кредит рискини минималлаштиришга хизмат қилади.
Мазкур нормативга республикамиз банклари томонидан риоя этилишини таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатдики, 1999 - 2001 йилар мобайнида республикамизнинг биронта банкида норматив талабини бажарилиши юзасидан жиддий муаммо юзага келмади.
Амалдаги қонунчиликларга асосан республикамиз тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган сўнгги иқтисодий норматив барча инсайдерларга берилган кредитлар ҳисобланади. Ушбу нормативнинг максимал миқдори 1,00 қилиб белгиланган.
1999 - 2001 йиллар мобайнида тижорат банклари томонидан иқтисодий нормативларга риоя этиш амалиёти шуни кўрсатдики, 1999 йилда ва 2000 йилда фақат "Карвон"банк фаолиятида мазкур нормативни бажарилишида муаммо юзага келди. Бунинг асосий сабаби банкнинг битта мижозга боғлиқ бўлиб қолганлигидир.
Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг деярли барчаси Марказий банк томонидан белгиланган иқтисодий нормативларга риоя қилмоқда. Бу эса, ўз навбатида, банк тизимини барқарор тарздаги фаолиятини таъминламоқда. Айни вақтда, айрим иқтисодий нормативларни юқори даражада бажарилаётганлиги банк активларининг даромадлилик даражасини пастлигидан далолат бермоқда.
1 - илова
ИХТТ га кирувчи мамлакатлар гуруҳи
ИХТТ аъзоси бўлган мамлакатлар: Австралия, Австрия, Бельгия, Канада, Чехия Республикаси, Дания, Финляндия, Франция, Германия, Греция, Венгрия, Ирландия, Исландия, Италия, Япония, Корея, Люксембург, Мексика, Янги Зеландия, Норвегия, Голландия, Польша, Португалия, Испания, Швеция, Швейцария, Туркия, Буюк Британия, АҚШ.
Қарзлар бўйича умумий битимга кўра ХВФ билан махсус кредит битимларини тузган мамлакатлар: АҚШ, Германия, Япония, Буюк Британия, Франция, Италия, Канада, Голландия, Бельгия, Швеция, Швейцария ва Саудия Арабистони.4
Қўйидаги таянч сўзларга таъриф беринг.
| Иқтисодий нормативлар | Банк талаблари |
| Банк назорати | Капитал захиралар |
| Пул - кредит сиесати | Умумий захиралар |
| Банкларора рақобат | Махсус захиралар |
| Банк сармояси | Номоддий активлар |
| Банк активлари | Гудвилл |
| Банк мажбуриятлари | Захараларнинг ортиқча қисми |
| Жорий ликвидлилик | Ноликвид активлар |
| ўрта муддатли ликвидлик | Капиталнинг кам даражаси |
| Бир қарз олувчига тўғри | Капитал таркиби |
| келувчи кредитлар риски | Балансдан ташқари активлар |
| Рискли активлар | Дахлдор шахслар |
| Риск даражаси | Йирик ҳиссадорлар |
| Муддатли ликвидлилик | Леверанж |
| Сармоя етарлилиги | Дереватив (ҳосилавий воситалар) |
| Доимий бўлмаган мажбуриятлар | |
| Йирик кредитлар |
Ўз билимини текшириш учун саволлар:
1. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки "Тижорат банклари фаолиятини лицензиялаш ва тартибга солиш" департаментининг жорий Ҳисобот маълумотлари. - Тошкент, 2002, 18 февраль.
2. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки "Тижорат банклари фаолиятини лицензиялаш ва тартибга солиш" департаментининг жорий Ҳисобот маълумотлари. - Тошкент, 2002, 18 февраль.
3. Э.Н. Василишен. Регулирование деятельности коммерческого банка. - М.: Финстатинформ, 1995 - с. 43
4. Аввалги беш йил мобайнида ўзининг ташқи суверен қарзларини ҳар қандай мамлакатни инкор этади.