4 - §. Мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашнинг асосий кўрсаткичлари
Корхоналарнинг кредитга лаёқатлилигини аниқлашда турли хил кўрсаткичлардан фойдаланилади. Кўрсаткичлар сони чегараланмаган, яъни қарз олувчининг фаолиятидан келиб чиққан ҳолда, ҳар бир тижорат банки уни ўзи мустақил аниқлайди. Банклар орқали қарз олувчининг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш турлича бўлиши мумкин, лекин уларнинг ҳаммаси маълум бир андозага туширилган молиявий коэффициентлардан фойдаланадилар. Уларга:
Ликвидлилик мижознинг ўз мажбуриятларини ўз вақтида бажарилишини (қопланишини) билдиради. Ликвидлилик ва қоплаш коэффициентлари қарз олувчининг баланс ликвидлилигини, яъни пассивдаги мажбуриятларни қоплаш учун активдаги пул маблағларининг етарлилик имкониятларини тасвирлайди.
Қоплаш ва ликвидлилик коэффициентлари баланснинг актив ва пассивларини солиштириш йули билан ҳисобланади. Ликвид маблағлар ўзининг тез пулга айланиши даражасига қараб 3 гуруҳга бўлинади.
Биринчи гуруҳ ликвид маблағларга:
Иккинчи гуруҳ ликвид маблағларига тез пулга айланадиган талаблар (бу талабларнинг муддати одатда 3 ойдан ошмаслиги лозим):
Иккинчи гуруҳ ликвид маблағларнинг аксарият қисмини яқин 3 ой ичида тўланиш лозим бўлган дебиторлар ташкил қилади. Шунинг учун кредит беришда бу ликвид активларнинг ҳақиқатта 3 ой ичида пулга айланиш эҳтимолини чуқур таҳлил қилиш лозим.
Учинчи гуруҳ ликвид маблағларига тез сотиладиган товар моддий қимматликларининг заҳиралари бўйича талаблари киради:
Қисқа муддатли мажбуриятларни аниқлашда:
а) ўзгартиришлар киритмасдан қуйидаги кўрсаткичлар олинади:
Кредиторлар:
б) ўзгартиришлар киритилиб қуйидаги кўрсаткичлар олинади (яқин уч ой муддатга):
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда пул маблағлари = 170 + 180 + 190 баланс қаторлари.
Тез сотиладиган талаблар = 200 + 220 + 230 + 240 + 250 + 260 + 270 + 280 + 290 баланс қаторлари.
Тез сотиладиган захиралар =120+140+150 баланс қаторлари.
Қисқа муддатли мажбуриятлар = 420 + 430 + 440 + 450 + 460 + 470 + 480 + 490 + 500 + 510 + 530 +(400 + 410 ўзгартиришлар билан) баланс қаторлари.
Учинчи гуруҳ ликвид маблағларини таҳлил қилганда, товар - моддий бойликларнинг ҳақиқатда ишлаб чиқариш учун зарурлигига эътибор бериш лозим. Кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларини ҳисобга олганда айланма активлар таркибига:
Агар мижознинг ликвид активлари унинг қисқа муддатли мажбуриятларидан икки баробар ва ундан ортиқ, бўлса, мижоз молиявий жиҳатдан барқарор ҳисобланади.
Мижоз баланси ва бошқа молиявий ҳужжатларга асосан кредитга лоёқатлилик кўрсаткичлари аниқланади.
Ликвидлилик коэффициенти (Кл) қуйидагича ҳисобланади:

Қоплаш коэффициенти (Қп)ни ҳисоблашда барча ликвид маблағларнинг қисқа муддатли мажбуриятларга нисбати олинади. Қоплаш коэфициенти ликвидли активлар қанчалик даражада қисқа муддатли мажбуриятларни қоплай олиши мумкинлигини ифодалайди. Агар корхонанинг ликвид активлари унинг қисқа муддатли мажбуриятларини 2 ва ундан ортиқ баробар қопласа, субъектнинг молиявий аҳволи шунчалик барқарор ҳисобланади. Баъзи ҳолларда ҳўжалик субъектлари фаолиятида эҳтиёждан ёки нормативдан ортиқча товар моддий бойликлар (айниқса, мавсумий корхонаналарда) заҳираларининг юзага келиши яхши ишлайдиган корхоналарда ҳам қоплаш коэфицентининг паст бўлишига олиб келиши мумкин. Лекин қоплаш коэфиценти 1дан кам бўлмаслиги лозим. Қоплаш коэфицентининг 1 га тенглиги ликвид активлар кредитлар ва заёмлар ҳисобидан ташкил қилинганлиги ва ликвид активларни ташкил қилишда корхонанинг ўз маблағлари иштирок қилмаганлигини кўрсатади. Қачоки қоплаш коэфиценти 1дан кичик бўлса ,хўжалик субъектининг молиявий аҳволида муаммолар борлиги , унинг барқарор эмаслиги тўғрисида хулоса қилиш мумкин ,чунки корхона ўз мажбуриятларини қоплай ололмайди:

Қоплаш коэффициенти мижознинг қисқа муддатли мажбуриятларини тўлаш учун барча турдаги айланма маблағларнинг етарли даражасини аниқлашга имкон беради.
Ликвидлилик коэффициенти қарз олувчи ўз маблағлари ҳисобидан қарзнинг қанча қисмини тўлай олиш қобилиятини кўрсатади, яъни бу коэффициентдан мижознинг яқин келажакда оператив равишда банкка қарз тўлаб бериш қобилиятини прогнозлаш учун фойдаланилади. Ликвидлилик коэффициенти қанча юқори бўлса, кредитга лаёқатлилик шунча юқори бўлади.
Корхонанинг ўз маблағлари билан таъминланганлиги мухторийлик коэффициенти умумий корхона баланси пассивининг қанча кисми корхонанинг ўз манбаларидан ташкил топганлигини баҳолайди ва қарз маблағлари ичидаги корхона мустақиллигини акс эттиради.
Молиявий мустақиллик ёки мухторлик коэффициенти (Км) мижознинг ўз маблағларининг барча маблағлар манбалари ичида тутган салмоғини, яъни корхона фаолиятининг қанча қисми ўз капитали ҳисобидан молиялаштирилишини кўрсатади ва қуйидаги формула орқали аниқланади:

Банк учун кредитга лаёқатлилик кўрсаткичлари кредит шартномаси тузилаётганда риск даражасини аниқлаш нуқтаи назаридан муҳимдир. Ўз маблағлари манбалари ва унинг ҳажми қанчалик катта бўлса, мижознинг ўз вақтида қарз мажбуриятларини тўлаш қобилияти шунча юқори бўлади. Корхонани кредитлаш учун унинг ўз маблағлари манбалари билан таъминланганлиги 30 фоиздан кам бўлмаслиги керак.
Хўжалик объектлариниг ўз маблағлари манбалари таркибига қуйидагилар киради:
Корхонанинг ўз маблағлари билан таъминланганлиги 30% дан кам бўлмаслиги керак. Айланма активларининг айланиш тезлиги ва корхона фаолиятидан келиб чиққан ҳолда бу кўрсаткич озгина паст бўлиши ҳам мумкин. Агар бу кўрсаткич 60% дан юқори бўлса, кредит бўйича рискни минимал деб қараш мумкин.
Юқоридаги кўрсаткичларнинг натижаси меъёрий талаблар билан таққосланади ва корхонанинг молиявий аҳволи аниқланиб, кредит бериш мезонлари белгиланади. Кредит бериш бўйича синфларга ажратишда қуйидаги талаблар ҳисобга олинади.
5 - жадвал
Кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларига қараб мижозларни синфларга ажратиш бўйича талаблар
| № | Кўрсаткичлар | I синф | II синф | III синф |
|---|---|---|---|---|
| 1. | Қоплаш коэффициенти (Кқ) | Кқ>2,0 | 2,0>Кқ>1,0 | 1,0>Кқ |
| 2. | Ликвидлилик коэффициенти (Кл) | Кл>1,5 | 1,5>Кл>1,0 | 1,0>Кл |
| 3. | Мухторлик коэффициенти (Км) | Км>60% | 60%>Км>30% | 30%>Км |
Кредитга лаёқатлиликнинг ҳар бир синфдаги корхоналарга банклар ҳар хил кредит муносабатлари туза оладилар. 1 - синфга мансуб қарз олувчиларга банк кредит линияси очиши, контокоррент ҳисоб рақами бўйича кредит бериши, бошқа қарз олувчиларга нисбатан паст фоизларда ишончли кредитлар бериши, кредитлар бўйича таъминганлик талаб қилинмаслиги мумкин.
2 - синфга мансуб қарз олувчига эса умумий асосларда ва одатдаги тартибда, яъни мажбуриятни мувофик, шаклда таъминланиши (кафолат, гаров, кафиллик) шароитида кредит берилади., агар унинг қўшимча кўрсаткичлари ижобий ҳолда бўлса, унда унга имтиёзлар берилиши мумкин, аммо ишончли кредитлар берилмайди. Агар қўшимча кўрсаткичлар бўйича камчиликлар бўлса, унинг молиявий аҳволи нобарқарор деб топилиши ва уни яхшилаш учун чоралар кўришни талаб қилиш, кредит бўйича гаровни мустаҳкамлаш, фоиз ставкаларин ошириши, ссуданинг суммасини ва муддатини чеклаш чораларини кўриш мумкин.
Банк учун 3 - синфга мансуб корхоналарни кредитлаш жиддий рисклар билан боғлиқдир. Шунинг учун улар камдан - кам ҳолатларда ва юқори турадиган корхоналар кафолати ҳамда мулкни гаровга қўйган ҳолатда энг юқори фоизларда кредитланадилар.
Агарда таҳлил бўйича мижознинг молиявий ҳолатида қоплаш коэффициенти 0,5дан (кк<0,5) кичик бўлса, ликвид маблағлари жуда кам бўлса ёки умуман мавжуд бўлмаса ва унинг ўз маблағлари миқдори ҳам кам бўлса, у ноликвид балансга эга бўлган, молиявий ҳолати ночор корхона деб қаралади ва уни 4 - синфга киритиш мумкин ва бундай корхоналарга одатда умуман кредит ажратилмайди.
Мижозларнинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашнинг муҳим бир хусусияти шундаки, юқорида кўрсатилган кўрсаткичлар корхонанинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашнинг якуний кўрсаткичлари ҳисобланмайди. Мижозлар фаолияти ва уларнинг молиявий аҳволини янада чуқурроқ кўриб чиқишда ҳамда кредитга лаёқатлилигининг асосий кўрсаткичлари бўйича мижоз турли хил синфларга тааллуқли бўлиб чиқса, у ҳолда молиявий аҳволи ҳақида туғри хулосага келиш учун кредитга лаёқатлилик даражасини баҳолашнинг қўшимча кўрсаткичларини таҳлил қилиш лозим бўлади.