5 - §. Операцион харажатлар ҳисоби ва уни таҳлили

Банклар ўз операцион харажатларини уларнинг бош банки томонидан бир йил учун тасдиқланган ва хабар қилинган смета маблағ ажратмалари доирасида амалга оширадилар. Банкнинг операцион харажатлари сметаси бўйича кредитларни банк раҳбари тасарруф этади. Банкнинг операцион харажатлари учун ажратилган смета маблағлари ҳисобот йилининг 31 декабригача амал қилади. Тугаган йилда амалда қилинган барча харажатлар 31 декабргача ўтказилиши лозим.

Банкнинг операцион харажатлари ҳисоби банклар томонидан балансда қуйидаги тегишли ҳисобварақлар юритилади:

Келгуси йиллар сметалари ҳисобидан банкнинг операцион харажатлари учун қилинадиган харажатлар ҳисоби - "Пули олдиндан тўланган харажатлар" ҳисобварағида юритилади. Бу ҳисобвараққа охирида таътилга кетаётган ходимларга тўланган иш ҳақи хусусан келаси йилга тааллуқли тўловлар, келаси йил учун газеталарга обуна бўлиш харажатлари, келгуси йиллар сметалари ҳисобидан ўрни қопланиши керак бўлган ижарага олинган биноларни капитал таъмирлаш харажатлари суммаси ва шу кабилар ўтказилади.

Янги йилнинг дастлабки кунларида шу йилга тааллуқли харажатлар. Олдиндан тўланган харажатлар номли 19925 - ҳисобварақдан Марказий банкдаги қуйидаги тегишли иккинчи тартиб ҳисобварақларига "Иш ҳақи" номли 56102, "Даврий нашрлар, китоблар, газеталар" номли 56418, "Ижарага олинган асосий воситаларни таъмирлаш" номли 56216 - ҳисобварақларга ва тижорат банкларидаги бошқа тегишли ҳисобварақларга ўтказилади.

Суммалари ҳисобидан ижтимоий суғуртага ажратмалар қилинмайдиган, ишдан бўшаганда тўланадиган нафақаларни давлат ижтимоий суғуртасига доир бадаллар бўйича ҳисоб-китоб қайдномаларини ажратиб кўрсатиш учун бу нафақа тўловлари ҳисобини алоҳида шахсий ҳисобварақларда юритиш тавсия этилади.

Операцион харажатларни расмийлаштиришда бухгалтер 29802 - ҳисобварақдаги бўлакларни ҳисобга олган ҳолда смета маблағнинг қолдиғи ушбу чиқимни тўлаш учун етарли эканлигини текширади.

"Иш ҳақи ва ходимлар учун сарфланган бошқа харажатлар - 56102", "Хизмат сафари йўл харажатлари - 56302" ва "хизмат сафари вақтидаги кундалик харажатлар" ҳисоби юритиладиган шахсий ҳисобварақлар махсус шаклда банк ходимлари шахсий ҳисобварақлари юритилади.

Иш ҳақи банк ходимларига фақат ишланган вақт учун ва белгиланган муддатларда, ойига икки марта: ойнинг биринчи ва иккинчи ярми учун тўланиши лозим.

Ишчи ва хизматчиларга ҳисобланган иш ҳақининг барча турлари иш ҳақи фондига киритилади.

Банк ходимларини мукофотлаш тўғрисидаги низомларга мувофиқ уларга бериладиган мукофотлар 56106 - "Банк хизматчилари учун имтиёзлар" ҳисобварағида ҳисобга олинади.

Бу харажатларнинг барчаси ходимларни моддий рағбатлантириш учун қилинади ва йил охирида фойдадан қопланади ва қуйидагича берилади:

Дебет - 31206

Кредит - 56102, 56106, 56195 ва бошқалар.

56200 - Ижара ва хўжалик харажатлари турли-туман бўлади, улар йил охирида банкнинг фойдаси ҳисобидан ёпилади, яъни 56300 - Сафар ва транспорт харажатлари.

Бу харажатлар ҳам банк фаолияти асосий харажатларидан бири ҳисобланиб, йил охирида фойда ҳисобидан ёпилади.

Дебет - 31206

Кредит - 56300 ҳ.в. бўлади.

56400 - Маъмурият харажатлари.

Бу харажатлар банк фаолиятини реклама қилиш, концелярия, офис, почта, телефон, факс хизматларидан фойдаланиш, газета, журналларга обуна бўлиш, банк учун зарур бланкаларни типографиядан чиқариш билан боғлиқ харажатлардан иборат бўлади. Бу харажатлар ҳам йил охирида банк фойдаси ҳисобидан ёпилади.

56500 - Презентация ва солиқлар.

56600 - Амортизация (эскириш) харажатлари.

56700 - Суғурта ва солиқлар.

56800 - Эҳтимолли зарарларни баҳолаш.

56900 - Даромад солиғини баҳолаш.

Юқорида ёзиб ўтилган банкнинг операцион харажатларини барчаси йил охирида фойдадан ёпилади.

Юқоридаги ҳисобварақлар бўйича харажатлар бош банк белгилаган сметалар чегарасида амалга оширилади.

Демак, операцион харажатлар банк фаолиятининг харажатларини асосий қисми бўлиб ҳисобланади.

Ушбу операцион харажатларни АТ банкининг вилоят филиалини молиявий натижаларидан фойдаланиб жадвал кўринишида таҳлил этамиз.

4 - жадвал

АТ банкининг операцион харажатлари таҳлили

(30.04.2002 - 30.04.2003 йиллар ҳолати, минг сўмда)

Кўрсаткичлар номи 30.04.2002 30.04.2003 Ўзгариши (+,-)
1. Иш ҳақи ва ходимлар учун бошқа харажатлар 41956.9 32542.5 -9414.4
2. Ижара ва сақлаш харажатлари 11070.7 6021.9 -5048.8
3. Хизмат сафари ва транспорт харажатлари 859.9 356.1 -503.8
4. Маъмурий харажатлар 7941.6 7744.8 -196.8
5. Презентация ва кўнгил олувчи тадбирлар учун харажатлар 7774.6 1061.2 -6713.4
6. Эскириш харажатлари 15932 14517 -1415
7. Суғурта, солиқлар ва бошқа харажатлар 13581.9 8383.2 -5198.7
  Операцион харажатларнинг жами 99117,6 70626,7 -28490,9

Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, банкнинг операцион харажатлари ўтган йилга нисбатан 28490.9 минг сўмга камайган.

Операцион харажатларда иш ҳақи ва ходимлар учун бошқа харажатларнинг салмоғи ўтган йилга нисбатан 9414.4 минг сўмга камайган. Бундан ташқари презентация ҳамда суғурта, солиқлар ва бошқа харажатлар ҳам ўтган йилга нисбатан 11912.1 минг сўмга камайган. Бундай тарзда банк харажатларини камайиши ижобий ҳолат деб баҳолаймиз. Банк бўлими операцион харажатлари мақсадга мувофиқ камайган.

Умумий банк харажатларини ягона жадвал кўринишида таҳлил этсак, қайси турдаги банк харажатларини улушини кўпроқ қайси харажатларга тааллуқли эканлигини таҳлил этамиз.

5 - жадвал

Акционерлик тижорат банки харажатларининг таҳлили

(30.04.2002 - 30.04.2003 йиллар ҳолати, минг сўмда)

Кўрсаткичлар номи 30.04.2002 30.04.2003 Ўзгариши   (+,-)
Сумма % Сумма % Сумма %
1. Фоизли харажатлар 208159.2 60.4 85248.8 47.9 -122910.4 -12.5
2. Фоизсиз харажатлар 37117.6 10.8 22059.3 12.4 -15058.3 +1.6
3. Операцион харажатлар 99117.6 28.8 70626.7 39.7 -28490.9 +10.9
  Жами банк харажатлари 344394.4 100 177934.8 100 -166459.6 -

Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, банкнинг умумий харажатлари ўтган йилга нисбатан 166459.6 минг сўмга камайган. Банк моддалари бўйича ўзгаришлар турлича кўринишга эга.

Умумий ҳолда банк харажатларини барча турлари бўйича харажатлар суммада камайган, аммо фоизлар бўйича салмоғи кўпайган.

Ўтган йилга нисбатан умумий банк харажатлари салмоғида фоизли харажатлар12.5 пункт камайган. Банкнинг бошқа харажатларининг салмоғи, яъни фоизсиз харажатлар 1.6 пунктга, операцион харажатлар 10.9 пунктга кўпайган.

Демак, банкнинг умумий харажатларида харажатлар суммаси камайган, аммо уларнинг умумий фоиз сифатида салмоғи 12.5 фоизга кўпайган. Яъни банк харажатларида операцион харажатлар салмоғи фоизларга нисбатан 10.9 пунктга кўпайган.

Тижорат банклари ўз фаолиятида банк харажатларини ҳисоботи тузилган шартнома тартиблари асосида акс эттирилади. Бундан ташқари банклар томонидан белгиланган тартибда рўйхат қилиб берилади.

Бу ҳисобот турли хил бўлади:

Демак, йил охирида барча ҳисоботлар умумлаштирилади ва йиллик ҳисобот шаклида тақдим этилади.

Ушбу ҳисоботлар ёрдамида банкнинг реал харажатлари акс эттирилади.

Ушбу ҳисоботлар юқори банк муассасаларига топширилади. Шундан сўнг юқори банкларга келиб тушган бухгалтерия ҳисоботи текширилади, таҳлил қилинади ва унинг асосида зарур бошқарув қарорлари қабул қилинади.

Ҳисобот маълумотларида номувофиқлик борлиги аниқланса, бунинг сабаблари қисқа муддатда аниқланиши ва тартибга солиниши лозим.