5 - §. Марказий банк томонидан тижорат банкларини кредитлаш тартиби

Тижорат банкларини қайта молиялаш учун кредитни беришни Марказий банк томонидан амалга оширилади. Бу операция Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Бошқаруви томонидан 1998 йил 9 ноябрь 19/8 - сонли қарор №261 тасдиқланган "Қайта молиялаш кредитларини бериш тартиби тўғрисида"ги Низомга асосан амалга оширилади. Мазкур Низом Ўзбекистон Республикасининг "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 3 майдаги 234 - сонли қарорига мувофиқ ишлаб чиқилган ва Ўзбекистон Республикаси Валюта биржаси ҳузуридаги кредит русурслари кимошди савдолари орқали тижорат банкларини қайта молиялаш учун кредитлар бериш тартибини белгилайди. Бу жараён Марказий банкнинг пул - кредит воситаларидан бири бўлиб ҳисобланади.

Қайта молиялаш - Марказий банк томонидан амалга ошириладиган пул кредит сиёсати воситаларидан бири бўлиб, у иккинчи даража банкларининг ликвидлик ҳолатини қўллаб - қувватлаш учун йўналтирилади.

Марказий банкнинг қайта молиялаштириш операцияси қуйидаги усулларда олиб борилиши мумкин:

Марказий банк "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги Қонунига асосан олтин, чет эл валютаси, халқаро резервлар тоифасига кирувчи валюта бойликлари ва бошқа бойликлар, давлат қарз мажбуриятлари ва ҳукумат кафолатлаган бошқа қарз воситалари, Марказий банкда депозитга ўтказилган ва унинг депозитарийси учун мақбул бўлган, харид қилиниши ва сотилишига рухсат берилган қонун доирасидаги бошқа хил операциялар ўтказилиши мумкин бўлган активлар, тўланишига банклар кафолат берган тижорат векселлари, шунингдек, Молия Вазирлигини кафолатига асосланган ҳолда банкларга қайта молиялаш кредитларини беради. Марказий банк томонидан тижорат банкларига бериладиган кредитларнининг асосий мақсади банкларнинг ликвидлилигини қўллаб - қувватлашдан иборат.

Қайта молиялаш кредитларини бераётганда Марказий банк тижорат банкларининг кредит потенциалининг жорий ҳолатини доимий кузатиб туради. Бунинг учун у жорий мониторинглар ўтказади, улар вакиллик ҳисобварақларини таҳлил қилади ва асосан ўзи кредитларни жойлаштириш ва жалб этиш учун қатнашадиган банклараро кредит бозори - Ўзбекистон Республикаси Валюта биржаси ҳузуридаги кредит ресурслари кимошди савдосини кузатиб боради.

Тижорат банкларининг ликвид ҳолатини сақлашга йўналтириладиган, уларни қайта молиялаш учун бериладиган кредитлар миқдори, шунингдек, қайта молиялаш ставкаси, Марказий банк томонидан пул - кредит сиёсатининг жорий вақтдаги аниқ вазифаларига мувофиқ, ҳамда пул - кредит сиёсатининг асосий йўналишларини ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Бунда қайта молиялаш ставкаси инфляция даражасидан келиб чиққан ҳолда ўзгартирилиши мумкин.

Марказий банк юқорида айтилган қонунга мувофиқ, тижорат банкларига миллий валютада ломбард кредитни бериши мумкин. Ломбард кредити қайта молиялаш шаклларидан бири бўлиб, ушбу кредит Давлат қисқа муддатли облигацияларини гаровга қўйиш йўли орқали берилади.

Ломбард кредитининг берилиши Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 1998 йил 22 августидаги 416 - сонли "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан банкларга ломбард кредити бериш тартиби тўғрисида"ги Низомга асосан амалга оширилади.

Қайта молиялаш кредитлари Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Бошқаруви томонидан тасдиқланган 1996 йил 20 апрелдаги 41 сонли "Ўзбекистон Республикасида кредит ресурслари ким ошди савдоларини ўтказиш тартиби"га мувофиқ жойлаштирилади.

Кейинчалик қайта молиялаш кредитлари Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг махсус кўрсатмалари бўйича, уларда белгиланган шартлар асосида Марказий банк ҳудудий Бош бошқармалари ва тижорат банклари ўртасида тузиладиган кредит шартномаси билан расмийлаштирилади.

Кредит шартномасида қуйидагилар кўзда тутилади:

Бу кредитни олган тижорат банклари кредитдан фойдаланиш ва унинг ҳолати бўйича Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг "Пул - кредит сиёсати" департаментига маълумотнома тақдим этиб боради.

Марказий банк томонидан тижорат банкларига кредит беришда Марказий банк томонидан ўрнатилган иқтисодий меъёрларга, мажбурий заҳира талабларига риоя қилиш эътиборга олинади.

Айрим ҳолларда тижорат банкларининг вакиллик ҳисобварақларида маблағлар умуман бўлмаган ёки етарли бўлмаган ҳолатларда кечиктириб бўлмайдиган тўловларни амалга ошириш учун тижорат банкига, истисно тариқасида мажбурий тўловларни амалга ошириш учун Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг рухсати билан унинг ҳудудий Бош бошқармаси раҳбари тақдимномаси бўйича банк ликвидлигини қўллаб - қувватлаш учун кредит берилиши мумкин.

Бу кредитни олиш ҳуқуқига Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг иқтисодий нормативларига риоя этадиган, резерв, мажбурий резерв шартларини тўлиқ бажарадиган, тижорат банкларига бериладиган яъни кредитни қайтмаслик риски йўқ ва у муддатида фоизи билан тўлиқ қайтиши таъминланган ҳолда берилади. Кредит 7 иш куни муддати билан тижорат банки томонидан кредит ресурсларини тартибга солиш фондига ўтказиладиган маблағларнинг 30 % миқдорида берилади. Кредитнинг ўз вақтида, тўлиқ қайтмаслик ҳоллари юз берганда ёки кредит шартлари бузилган ҳолларда Марказий банк тижорат банкига нисбатан кредит шартномасида кўрсатиб ўтилган чораларни қўллаш ҳуқуқига эга. Агар кредитнинг қайтмаслик ҳоллари юз берса Марказий банк гаров мол - мулкини талаб қилиб олишга ҳақли.

Ушбу кредит бўйича фоиз ставкаси Марказий банк амалдаги қайта молиялаш ставкасидаг 1,3 бароварга ортиқ миқдорда белгиланади.

Тижорат банкида Марказий банк томонидан унга илгари берилган ушбу кредитлар бўйича муддати ўтган қарздорлик вужудга келган ҳолларда, қуйидаги таъсир чоралари қўлланилади:

Муддатидан олдин бўшаган қайта молиялаш кредитларини ўз вақтида қайтармаганлик учун тижорат банкларига нисбатан Марказий банк кредит қайтарилмаган ҳолларда Марказий банк гаровга қўйилган мулкни сотиш ёки кафолат хати бўйича талабнома қўйиш орқали қарз суммасини ундириб олиш ҳуқуқига эга.

Қайта молиялаш кредитларини белгиланган муддат ичида қайтарилишни таъминламаган тижорат банкларига нисбатан 1997 йил 25 январдаги 74 - сонли йўриқноманинг 6 - бандига ва унга киритилмаган 1998 йил 27 июндаги 406 - сонли қўшимчанинг 1 - бандида кўрсатилган таъсир чоралари қўлланилади.

Банклар томонидан аниқ мақсадли кредит ресурсларидан белгилангандан ташқари мақсадларда фойдаланилишига йўл қўйилган ҳолларда, ушбу кредитлар муддатидан олдин қайтариб олинади.

Қайта молиялаш кредитлари бўйича маржа даражаси Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланади.

Марказий банк томонидан тижорат банкларига берилган қайта молиялаш кредитларини ҳисобини юритиш бўйича операциялар балансдаги 12101 - "Бошқа банкларга берилган қисқа муддатли ссудалар" (Марказий банкда) ва 21602 - "Ўзбекистон Республикаси Марказий банкидан олинган қисқа муддатли ссудалар" (тижорат банкида) баланс ҳисобварақларида акс эттирилади.

Муддати кечиктирилган қайта молиялаш кредитлари ҳисоби балансдаги 12109 - "Бошқа банкларга берилган муддати кечиктирилган қисқа муддатли ссудалар" ҳисобварағида акс эттирилади.

Муддати ўтган қайта молиялаш кредитлари ҳисоби балансдаги 12105 - "Бошқа банкларга берилган муддати ўтган ссудалар" ҳисобварағида акс эттирилади.

Марказий банк кредитларини бериш қуйидаги бухгалтерлик ўтказмалари орқали расмийлаштирилади:

Муддати ўтган кредит тўлов суммаси,

Д - т 12105 "Бошқа банкларга берилган муддати ўтган ссудалар"

К - т 12101 "Бошқа банкларга берилган қисқа муддатли ссудалар".

Кредит олган банкда муддати ўтган кредит суммаси балансдаги 21602 - 21606 - "Марказий банкдан (бошқа банклардан) олинган қисқа муддатли ссудалар" ҳисобварағига ҳисобга олинади.

Муддатида тўланмаган қарзлар суммасидаги кредит ресурслари кредиторга қайтарилаётганда қуйидаги ўтказмалар қилинади:

Кредит олган банкда:

Д - т 21602/21606 (тижорат банки) ёки 22114 (Марказий банк) "Марказий банкдан (бошқа банклардан) олинган қисқа муддатли ссудалар"

К - т Тижорат банки вакиллик ҳисобварағи (ўзиники)

Кредит берган банкда:

Д - т Тижорат банки вакиллик ҳисобварағи

К - т 12105 "Бошқа банкларга берилган муддати ўтган ссудалар".

Муддатидан олдин бўшаган қайта молиялаш кредитларини ўз вақтида қайтармаганлик учун тижорат банкларига нисбатан Марказий банк кредит шартномасида кўзда тутилган чоралар қўллашга ҳақли.

Қайта молиялаш кредитлари қайтарилмаган ҳолларда, Марказий банк гаровга қўйилган мулкни сотиш ёки кафолат хати бўйича талабнома қўйиш орқали қарз суммасини ундириб олиш ҳуқуқига эга.

Банклар томонидан аниқ мақсадли кредит ресурсларидан белгилангандан ташқари мақсадларда фойдаланишига йўл қўйилган ҳолларда, ушбу кредитлар муддатидан олдин қайтариб олинади.

Таъсир чоралари Марказий банк ҳудудий Бош бошқармаси ва тижорат банки ўртасида тузиладиган кредит шартномаларида акс эттирилиши шарт.

Қўйидаги таянч сўзларга таъриф беринг.

актив операциялар ўзгарувчан ставка
пассив операциялар ўзгармас фонд
банк ресурслари ставкалари
кредит ресурслари опкол кредитлар
воситачилик операциялари брокер ва маклерлар
ишонч операциялар акцентли операциялар
банкнинг ўз фонд операциялари
маблағлари кредитлар сифати
жалб қилинган яхши кредитлар
маблағлари стандарт кредитлар
тақсимланган фойда субстандарт кредитлар
жорий счетлар ишончсиз кредитлар
муддатли депозитлар шубҳали кредитлар
қўйилмалар факторинг операциялар
банклараро кредитлар траст операциялар
банкнинг элементланган банкнинг комиссион операциялари
маблағлари  
фонд ставкалари  

Ўз билимини текшириш бўйича саволлар

  1. Банкларнинг пассив операциялари деганда нимани тушунасиз?
  2. Пассив операцияларнинг турларини келтиринг.
  3. Банк ресурсларининг моҳияти ва таркибини ифодаланг.
  4. Банкнинг актив операциялари деганда нимани тушунасиз ва уларнинг турларини сананг.
  5. Жалб қилинган ресурсларнинг таркибини тушунтиринг.
  6. Тижорат банкларини ўз маблағларига қандай маблағлар киради?
  7. Тижорат банклари капитали қандай ташкил қилинади, таркиби нималардан иборат?
  8. Тижорат банкларннинг капитали миқдори қандай аниқланади ва унга таъсир қилувчи омилларни сананг.
  9. Депозитлар нима, уларнинг қандай турларини биласиз?
  10. Тижорат банкларида ресурс етишмовчилигини қандай йўллар билан ҳал қилиш мумкин?
  11. Марказий Банк томонидан Тижорат банкларини кредитлаш қоидасини тушунтиринг.