3 - §. Тижорат банклари ликвидлилигини бошқариш
Юқорида айтилганидек, ликвидликни бошқаришни бажариш масаласи, талаб этиладиган даражаси ушлаб турилиши учун тижорат банки мустақил равишда ўзининг фаолияти ва талабларига амал қилиши ҳамма тармоқлардаги иқтисодий асосланган сиёсатни ўтказиши лозим.
Бу мақсадларда тижорат банки доимо ўз капиталини ошириб бориши бошқа корхоналар ва ташкилотлардан жалб этилган маблағ ва ўз маблағлари ўртасидан оптимал нисбатни таъминлаши, банкнинг оборотида бўлган узоқ муддатли "ишончли" ва "арзон" кредит ресурсларини шакллантиришга интилиши керак. Кредит сиёсатини тўғри ишлаб чиқиш, кредит ресурсларини фойда келтирадиган соҳаларга қўйиши, ресурсларини жалб этишда кредит қўйилмалар ҳажми ва уларни муддатига этибор бериш, ликвид активларнинг ҳажмини ошириш билан банк активларининг оптимал структурани шакллантиришига эришиш лозим. Шунингдек, ҳиссадорларнинг қонуний талабларини бажаришга тайёр бўлиши учун шу маблағларнинг керагидан ортиқча харажат қилишига йўл қўймаслиги орқали, банкнинг даромад ва фойдасини оширишига интилиш зарур.
Банк ликвидлилигини бошқариш назариялари тижорат банкларини ташкил этилиши билан бир вақтда пайдо бўлди.
ҳозирги кунда 4та асосий назариялар фарқланади:
Биринчи учта назария бевосита активларни бошқариш назарияси билан боғлиқ. Банк амалиётида юқоридаги назарияларнинг барчаси қўлланилади, лекин ҳар хил банкларда уларнинг қайсигадир кўпроқ эътибор қаратилади.
Ликвидлик ҳолатини бошқаришда 2 та йўналишни ажратишимиз мумкин:
Биринчиси, резервларни доимий назорат қилиш сиёсати. Бу шуни англатадики, банкда даромад келтирмайдиган активларни ошишига йўл қўймаслик керак.
Иккинчиси, резервларни бир даражада сақлаб туришни қўллаб - қувватлаш сиёсати, яъни мажбурий резерв нормалари, жалб қилинган депозитларга резервлар ва ҳ.з.
Ликвид маблағларга бўлган талабни режалаштиришда нақд пулларни бошқариш, яъни мижозларнинг талабини қондириш мақсадида мажбурий резервларни бир маромда сақлаш лозимдир. Шуларни инобатга олган ҳолда банк кассасидаги пуллар кун давомида, яъни пул тушум ва чиқим битимларини амалга ошириш натижасида ўзгариб боради.
Банк амалиёти шуни кўрсатадики, ликвидлиликнинг етарли даражасини таъминланмаслиги банк фаолиятидаги жиддий камчиликларни келтириб чиқаради. Бундай ҳолатнинг юзага келиши одатда банкдаги депозитларнинг йўқотилишига, бу эса нақд пул маблағларининг камайишига ва банк активларидага ўта ликвид қимматли қоғозларнинг сотилишига сабаб бўлади. Банк ликвидлилигини бошқа банклардан олинган кредитлар ҳисобига ҳам қондириш мумкин. Аммо, бошқа банклар юқори фоиз ставкада кредитлар тақдим этади ёки берилаётган кредитларга қўшимча таъминот қўйишни талаб этишади. Бу эса, банк оладиган даромаднинг камайишига сабаб бўлади.
Банкларнинг ликвидлилик муаммосини ҳал қилиш учун ликвидлиликни бошқаришни бир қанча стратегиялари мавжуддир.
Булар:
1. Активлар ҳисобига ликвидлиликни таъминлаш стратегияси (активларни бошқариш орқали ликвидлиликни бошқариш). Бу стратегияга мувофиқ банк активларни тез сотиладиган қимматли қоғозларга жойлаштиришни назарда тутади. Агар, ликвид маблағларга талаб юзага келадиган бўлса банк нақд пулларга бўлган талабни қондиргунча ўз активларини сотади. Одатда ликвидлиликни бошқаришнинг ушбу стратегияси активларнинг трансформацияси деб аталади, чунки пул кўринишида бўлмаган активлар нақд пулга айланиши ҳисобига ликвид маблағлар юзага келади.
Ликвид активлар учта ҳусусиятга эга бўлиши лозим:
Активларни бошқариш орқали ликвидлиликни бошқариш стратегияси одатда майда банклар фаолиятида қўлланилади, чунки ушбу ликвидлиликни бошқариш методи қарз ликвид маблағлари орқали активларни трансформациялаш стратегияси ликвидлиликни бошқаришнинг арзон йўли ҳисобланмайди. Активларни сотилиши банкнинг келгуси даромадларини йўқолишига сабаб бўлади. Шунингдек, кўп активларнинг сотилиши қимматли қоғозлар билан бўладиган операцияларда брокерларга тўланадиган комиссион харажатлар билан боғлиқдир. Бундан ташқари, нақд пул маблағларига эга бўлиш мақсадида активларнинг сотилиши банк балансининг ёмонлашувига олиб келади, аммо бу активлар (мисол учун давлат қисқа муддатли облигациялари)ни мавжуд бўлиши банкнинг молиявий фаолияти барқарорлигидан далолат беради. Активларнинг сотилиши лозим бўлган пайтда бозорда қимматли қоғозларнинг баҳоси тушаётган даврга тўғри келиши банк капиталининг йўқолишига сабаб бўлиши мумкин. Банк бошқарувчилари келгуси давр даромадларини муқобил қийматини минималлаштириш учун, биринчи навбатда минимал фойда потенциалига эга бўлган активлар сотилишини таъминлаб бериши керак. Хуллас ликвид активларнинг салмоғи ошиб борган сари банкнинг даромадларини қисқаришига олиб келади.
2. Пул маблағларига талабни қондириш учун ликвид қарз маблағларидан фойдаланиш стратегияси (пассивларни бошқариш) Кўпгина йирик банклар ликвид маблағларнинг манбаси сифатида кўпроқ пул бозоридаги қарз маблағларидан фойдаланишади. Одатда бу стратегияни пассивларни бошқариш деб аталади. Бунда тижорат банклари ўзларининг ликвид маблағларга бўлган талабларини йирик микдордаги депозит сертификатларини ва бошқа банклардан олинган кредит маблағлари орқали таъминлашади. Пассивларни бошқариш стратегияси орқали маълум бир муддат учун қарз маблағлари ҳисобига ликвидлилик таъминланади. Бу стратегияни йирик банклар амалга оширишининг асосий сабаби шундаки, банкларнинг ўз маблағларига нисбатан мажбуриятларининг ортиши ва банк балансида тез пулга айлана оладиган активларнинг етарли даражада бўлмаслиги, банкнинг тўловга лаёқатсиз бўлиш риски юзага келиши мумкин ҳамда банк ликвид маблағларга бўлган талабини қондира олмай қолиши мумкин.
3. Актив ва пассивларни бошқариш қарз ликвид маблағларини бошқариш стратегиясининг рисклилигини ва активларда ликвид маблағларнинг юқори баҳосини ҳисобга олган ҳолда, банклар ликвидлиликни бошқаришнинг актив ва пассивларини бошқариш стратегиясини танлайдилар. Бу стратегига мувофиқ ликвид маблағларга кутилаётган талабнинг бир қисми тез сотиладиган қимматли қоғозлар ва бошқа банклардаги депозит кўринишларида сақланади, шу пайтда ликвид маблағларга бўлган бошқа талаблар банк корреспондентлар билан очилган кредит линиялари ва бошқа маблағлар орқали қондирилади. Кутилмаганда юзага келадиган ликвид маблағларга талаблар қисқа муддатли кредитлар орқали қопланади.
Ликвидлиликни бошқаришда банк ликвидлиликни бошқариш сиёсатини ишлаб чиқиш, ликвидликни бошқариш бўйича қарорлар банк кенгашида доимо муҳокама қилиб борилиши ва зарур чора - тадбирлар ишлаб чиқилиши ҳамда амалга оширилиши лозим. Тижорат банкларининг таркибий бўлинмалари:
Кундалик ҳисоботлар етти кунлик давр ичида ликвидликнинг қисқа муддатли камайишини ёки ортиқчалигани акс эттириш учун етарли даражада батафсил бўлиши ҳамда маблағларни жалб этиш ва инвестициялаш бўйича талаб қилинган тавсияномалар билан таъминлаши лозим. Ушбу бўлинма маьлум давр ичида (ой, чорак, йил якунлари бўйича) банк Бошқаруви Кенгашига банкнинг ликвидлик позицияси ҳолати тўғрисида умумлашган ҳисоботлар тақдим этиши керак. Ликвидлик ҳолати тўғрисидаги кундалик ҳисобот 10 - иловада келтирилган.
Тижорат банклари ликвидлилигини баҳолашда банкнинг жорий ликвидлилик ҳолати ва маблағларга келажакда бўладиган эҳтиёжини етарли даражада баҳолаш учун
Тўлиқ ахборот ва маълумотлар берилиши лозим.
Банк ликвидлилигини бошқаришнинг самарали усули актив ва пассивларни бошқаришни ўз ичига олади.
Баланснинг актив қисмида банк ликвидлигини бошқариш учун сотилиши осон бўлган акцияларни, яъни ДЎО ни харид қилиш ёки уларга эгалик қилиш ёхуд захираларни кўпроқ ташкил қилиш ва сотилиши қийинчилик туғдирмайдиган пул маблағларига айлантириш кўп вақтни олмайдиган қисқа муддатли қўйилмаларни амалга ошириш йўли билан эришиш мумкин.
Банкларнинг ликвидлилигини бошқаришда:
Банк активларининг сифати ҳам банк ликвидлилигига таъсир кўрсатади. Чунки, банкда муаммоли кредитлар, муддати ўтган, фойда келтирмайдиган кредитлар салмоғининг юқорилиги, пул маблағлари ҳаракатининг камлиги банк ликвидлигининг тушиб кетишига олиб келади.
Банк фаолиятининг барқарор ва ликвид бўлиши унинг ресурсларининг манбалари ва ҳажмига, ресурсларни ташкил қилишда диверсификация усулидан фойдаланганлигига ҳам боғлиқ. Агар, тижорат банки ресурсларининг асосий қисмини саноқли йирик корхоналар маблағлари ёки давлатнинг маблағлари ҳисобидан ташкил қиладиган бўлса, банкнинг шу субъектлар депозитларига қарамлигини кўрсатади ва субъектлар томонидан турли хил бюджет тўловларини амалга ошириш, иш ҳақи тўлаш бўйича депозитдан маблағлар олиши банкнинг ликвидлилик риски шунча юқори бўлишига олиб келади.
Ундан ташқари, банк ликвидлилиги банкнинг капитали ва фойдалилигини ҳисобга олган ҳолда банкнинг умумий молиявий ҳолати ҳам таъсир кўрсатади.
Банкнинг молиявий ҳолати ёмон бўлса талаб қилинаётган воситаларни юқори нархда олиш ёки банклараро бозорга кира олмаслиги мумкин.
Балансдан ташқари мажбуриятлар ва шартномалар, жумладан, ишламаётган кредит линиялар, аккредитивлар, қимматли қоғозлар ва валюта сотиб олиш учун тузилган келишувларнинг мавжудлиги ҳам банк ликвидлилигига таъсир кўрсатиши мумкин.
Тижорат банкларининг ликвидлигини бошқаришда банклараро кредитларнинг муддати 1 кундан бир неча ойгача давом этиши мумкин. Фоиз ставкалари контрагент банклар ўртасидаги битим асосида Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкаси ёки ДҚО лари бўйича ставкаларни асос қилиб олган ҳолда белгиланиши керак.
Таъминотга эга бўлмаган банклараро кредит битимларини тузганда бир қарз олувчига бериладиган қарз меъёрларига амал қилиш керак. Фақатгина овернайт операциялари бундан мустасно, улар бўйича лимит чегараси банк капиталининг 25 фоизи атрофида ўрнатилади.
Банклараро кредитларнинг таъминоги сифатида ДҚО лари каби юқори ликвидли ва осон сотилувчи қимматли қоғозлар қабул қилиниши мумкин. Таъминот сифатида топширилган қимматли қоғозлар учинчи шахснинг (тижорат банки ёки Марказий банкда) эскроу ҳисобварағида жойлаштирилиши ёки Марказий банк дафтарларида уларнинг гаровга олинганлиги белгиланиши керак.
Репо операцияларида қўлланилувчи қимматли қоғозлар осон сотилувчи ва ликвид воситалар, яъни ДҚО лари кўринишида бўлиши керак. Агар банклар бошқа қимматли қоғозларни афзал деб билса, у ҳолда қарз берувчи томон уларнинг юқори ликвидлик талабларига жавоб беришига ишонч ҳосил қилиши ва уларни ўзларида сақланишини таъминлаши керак. Бундан ташқари, томонлар қимматли қоғозларни учинчи томонда сақлаш ҳақида келишиб олиши мумкин.
Репо операциялари Марказий банк талабларига риоя қилган ҳолда амалга оширилиши лозим. Келишувда ҳар бир томоннинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари кўрсатилган бўлиши керак. Кредит берувчи томон қимматли қоғозларнинг тўлов муддатига қараб гаров қийматининг кредит қийматидан камида 10 фоизга юқори бўлишини таъминлаши керак. Тўлов муддати қанча яқин бўлса, маржа шунчалик катта бўлиши зарур.
Таъминот сифатида ДҚО ларидан фойдаланилган ҳолда гаров қийматини, жорий дисконт асосида аниқлаш тўғрироқ бўлади. Купонли қимматли қоғозлар қиймати уларнинг бозор нархи ҳамда ҳисобланган фоизлар миқдорида аниқланади.
Ҳозирги вақтда гаров тури бўйича маълум чекловлар ўрнатилмаган бўлсада, банклар бозорда котировка қилинмайдиган қимматли қоюзлар ва асосий воситалар каби гаровнинг ноликвид шаклларини қўллашда ўзларининг зиммаларидаги хатарни англашлари лозим. қимматли қоғозлар бозори ривожланишининг чекланганлиги ва ликвидлиги корхоналар акцияларини гаров сифатида қўлланилишига имкон бермайди. Шу туфайли, давлат қимматли қоғозлардан ташқари бошқа қимматли қоғозлар гарови асосида берилган кредит "таъминланган" битим деб ҳисобланмайди.