2 - §. Тижорат банкларининг фоизли ва фоизсиз даромадлари

Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг даромадлари ва харажатлари "Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки тўғрисида"ги ҳамда "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонунларига ҳамда Марказий банк томонидан қабул қилинган "Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг даромадлари, харажатлари ҳисобини юритиш ва уларнинг даромад солиғини ҳисоблаш тўғрисида" Муваққат Низомида тижорат банкларининг фаолият қилиш тартиби белгиланган бўлиб, банклар бу меъёрий ҳужжатлар асосида ўз даромадлари ва харажатларини амалга оширадилар.

Ҳар бир тижорат банклари ўз фаолиятларини олиб боришдан мақсади юқори даромад олишга қаратилган. Бу даромадларни кўпайтириш йўлларини тижорат банклари ўзлари мустақил равишда белгилайдилар.

Фоизли даромадлар

Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари асосий даромадларини бажарадиган операциялардан олади. Энг аввало, банк оладиган даромад бўлиб унинг кредит операцияси ҳисобланади. Тижорат банклари мижозларга маълум муддатга қатъий белгиланган фоизларда кредит беради. Банк бундан ташқари аҳолига кўрсатадиган хизматлар учун ҳақ олади.

Фоизли даромадлар олдиндан шартнома асосида белгиланган фоиз ставка бўйича ҳисобланади. Булардан асосийлари кредит бўлиб банклар ўз капиталини тезроқ кўпайтириш мақсадида, жалб қилинган маблағлардан самарали фойдаланиш ва улардан фойдалганда кўпроқ фойда олиш учун, қисқа муддатли кредитга кўпроқ маблағ йўналтиради. Чунки бу қисқа муддатли кредит жуда оз фурсатда яна банкка қайтиб у бўйича ҳисобланган фоизлар ҳам банк даромадига келиб тушади.

Банклар мижозларнинг ҳисобидан уларнинг топшириқларини бажариш билан боғлиқ комиссион операцияларни ҳам олиб борадилар.

Бундай комиссион операциялар мамлакат ичида ёки бир мамлакатдан бошқа мамлакатга пул ўтказишда, банк ўз мижозларига уларнинг ҳисоб - китоб, жорий, валюта, қарз ва бошқа ҳисобварақларини очиш ҳамда юритиш бўйича кўрсатадиган хизматлар, нақд пул бериш (олиш) шунингдек ахборот, маслаҳат, экспертиза ҳамда бошқа хизматлар кўрсатишда юзага келади ва улардан олинадиган ҳақлар ҳам банк даромадини ташкил этади.

Бундан ташқари банклар инвестиция бўйича, яъни қимматли қоғозларни сотиб олиш орқали ҳам юқори даромад оладилар.

Тижорат банклари қимматли қоғозлар чиқариш ва жойлаштириш билан ҳам шуғулланиши мумкин. Яъни, банк қимматли қоғозлар чиқариш, харид қилиш, сотиш, ҳисобини юритиш ва уларни сақлаш, мижоз билан тузилган шартномага асосан қимматли қоғозларни бошқариш, қимматли қоғозлар билан бошқа операцияларни бажариш орқали даромад кўради.

1 - Жадвал

Саноат қурилиш банкида фоизли даромадларнинг динамикаси

  2000й. 2001й. 2002й.
Ялпи даромад 100% 100% 100%
Фоизли даромадлар 33,7% 45,2% 48,4%

Саноат қурилиш банкида фоизли даромадлари таркиби

  2000й. 2001й. 2002й.
Ссудадан олинган фоизлар 94,1 98,2 91,2
Лизингдан олинган фойда ва дисконтлар 0,0 1,7 1,7
Қимматли қоғозлардан олинган даромад 5,9 0,1 6,7
Жами фоизли даромадлар 100 100 100

Тижорат банклари бажарадиган операцияларидан оладиган даромадлари таркибига яна банкнинг форфейтинг (векселлар ҳисобини юритиш), факторинг (қарзларни ундириш, товар ва хизматларни қайта сотиб, кейин улар учун тўловларни ундиришга доир ҳуқуқларни қабул қилиш), траст (ишончга асосланган) операциялари ҳам киритилади. Бу операцияларни тижорат банклари мижознинг топшириғига кўра амалга оширадилар ва операция ниҳоясида белгиланган тартибда даромад олади.

Фоизсиз даромадлар.

Тижорат банклариниг фоизсиз даромадларига қуйидагиларни киритиши мумкин:

Тижорат банклари омонат бўйича тўлайдиган фоизни ўзлари тақдим этадиган ссудалар учун оладиган ссуда фоизидан пастроқ қилиб белгилайди. Олинган ва тўланган фоизларнинг суммалари ўртасидаги фарқ банкларнинг ялпи фойдасини ташкил этади. Унга бошқа ҳар хил операциялардан кўрилган даромадлар ҳам киради. Банк ялпи фойдасининг бир қисмини ўз харажатларини қоплашга ишлатади, қолган қисми эса соф фойдани ташкил қилади.

Тижорат банкининг даромадлари манбалари ичида активлари асосий ўринни эгаллайди. Даромад келтиришига қараб банк активлари: даромад келтирувчи активлар ва даромад келтирмайдиган активларга бўлинади.

Даромад келтирувчи активларга қуйидагилар киради:

а) барча берилган кредитлар, жумладан, банклараро кредитлар;

б) ўз инвестициялари;

в) хазина векселлари;

г) давлат облигациялари;

д) қимматли қоғозлар.

Даромад келтирмайдиган активларга эса:

а) пул активлари гуруҳи;

б) асосий воситалар;

в) капитал харажатлар;

г) барча моддий активлар ва бошқа активлар;

д) номоддий активлар киради.

Тижорат банклари фаолиятини таҳлил қилишда бир марта бўладиган даромадларни алоҳида ҳисобга олиш лозим. Бундай даромадлар нейтрал даромадлар деб аталиб, уларга қуйидагилар киради: бир марталик тушумлар; ўтган даврдаги фоизлар бўйича тушумлар; банк бизнесига ёт тушумлар (бошқа банкка ёрдам, Марказий банкдан тушум).

2 - Жадвал

Тижорат банкининг фаолият натижалари (минг сўм.)

Манбалар 2000й. 2002й.
Даромадлар    
Берилган кредитлар бўйича фоиз тўловлар 106051 90408
Қимматли қоғозлар ва валюта операцияларидан олинган даромадлар 3197 31879
Кўрсатилаётган хизматлар учун комиссион тўловлар 14365 144708
Бошқалар 32256 42478
Жами даромадлар 155869 309473
Харажатлар 128062 205192
Фойда 27807 104281

Юқоридаги 1 - жадвал рақамларидан кўринадики, Тижорат банкнинг ўтган бир йил давомидаги натижалари ижобий. Бу банк даромадлари бир неча баробар ошган. Бу эса мижозларнинг банкка бўлган ишончини орттиради.

Банк даромадларини ҳисоблашнинг бир неча йўллари мавжуд. Яъни, ҳар бир операция бўйича даромад ўзига хос тарзда келади. Хусусан, кредит бериш операцияларида даромад қарзга берилган суммадан маълум фоизлар кўринишида келади. Фоизлар қандай тўланиши ва унинг қанча суммани ташкил этиши шартномада белгилаб берилади. Қимматли қоғозлар билан бўладиган операцияларда даромад ўзининг ва бошқа эмитентлар акция курсларининг ўсиши натижасида юзага келади. Бу ерда даромадни аниқлашда акциялар курсининг улар капитал қийматларидан қанча фарқ қилиши орқали, яъни реал курс қийматидан номинал қийматни айириш ёрдамида топилади. Умуман, ушбу турдаги даромад ҳақида гапирганда шуни айтиш керакки, бу ерда даромад активлар қийматининг ўсишида намоён бўлади. Яъни, нақд пул шаклидаги даромад келмасдан, балки банк эгалик қилаётган активлар қиймати ошади.

Банкнинг бошқа кўпгина турдаги операцияларидан даромад комиссион тўловлар шаклида келади. Яъни, кўрсатилган хизмат учун мижоз банкка маълум суммани тўлайди. Даромад миқдорини ҳисоблаш учун мижоз билан банк орасида кўрсатилган хизматга шартномада белгиланган ҳақни олиш керак. Комиссион тўловлар суммаси кўрсатиладиган хизмат турига, хизмат кўрсатиш даврида бўлиши мумкин бўлган рискка эътибор қилган ҳолда белгиланади. Банклар комиссион тўловларни кўпинча пассив операцияларда оладилар. Банк тизимимизда комиссион тўловлар асосан юридик ва жисмоний шахслар ҳисобрақамларини юритиш орқали келади.

Ҳозирда замонавий банк тизимида барқарор ва катта даромад келтирувчи баъзи хизматлар ўзимизда қўлланилмайди. Бу эса банк фаолиятини амалга оширишда ҳали фойдаланилмаётган резервлар борлигидан далолат беради.