2 - §. Банк активларининг сифат даражаси
Банк активлари таркибида биринчи даражали ликвидли активлар ҳиссаси қанчалик кўп бўлса, банк ликвидлилиги шунча юқори бўлади. Лекин, шуни ҳам алоҳида белгилаш зарурки, бундай активлар даромад келтирмайди, шунинг учун бундай таркибий активларни ҳар қандай ҳолатда мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаб бўлмайди.
Рисклик даражасига қараб активлар тўрт гуруҳга бўлинади.
1 гуруҳ - рискдан ҳоли бўлган активлар. Буларга: нақд пуллар ва бошқа касса ҳужжатлари, Марказий банкдаги "Ностро", "Востро" счетидаги маблағлар, мажбурий резерв счетидаги маблағлар, хазина векселлари, давлат облигациялари, Марказий банкнинг қимматли қоғозлари ва облигациялари киради.
2 гуруҳ - кичик (минимал) рискли активлар. Буларга: бошқа банкларнинг "Ностро" ва "Востро" корсчетларидаги олиниши лозим бўлган маблағлар, еврооблигациялар, қисқа муддатли биринчи синф таъминланганликка эга бўлган кредитлар ва бошқа ҳужжатлар. Бу активлар бўйича риск даражаси 20% га тенг.
3 гуруҳ - юқори рискли активлар: бошқа банкларга берилган кредитлар, бошқалар учун банк берган гаров ва кафолатлар. Бу активлар бўйича риск 50 % га тенг.
4 гуруҳ - энг юқори даражадаги (максимал) рискли активлар: қимматли қоғозлар сотиш ва сотиб олиш счети, сотиб олинган векселлар, траст ҳужжатлар ва аккредитивлар тратталари бўйича мижозларнинг мажбуриятлари, банкнинг тўланмаган акциялари бўйича мижозларнинг мажбуриятлари, суд жараёнида бўлган кредитлар, аккредитивлар, форвард, сотиш ва сотиб олиш (банк билан ва банклараро) лар киради.
Булар бўйича риск даражаси максимал бўлиб, у 100% га тенг бўлади.
Тижорат банкнинг баланс маълумотлари шуни кўрсатадики, 2002 йил 1 январда банкнинг умумий активлари 60,1 млрд. сўмни ташкил қилди. Шундан 14% (яъни 8,5 млрд. сўмни) рискдан ҳоли бўлган активлар, 68% (41млрд сўм) кам рискли активлар, 1% (0,6 млрд. сўм) эса катта рискли активларни, максимал даражали рискли активлар 17,1% ни ташкил қилади. Рискни инобатга олганда барча активлар 18,8 млрд. сўмни ташкил қилган.
8 - жадвал
Тижорат банк бўйича рискка тортилган активларни ҳисоблаш
| Кўрсаткичлар | риск 0% | риск 20% | риск 50% | риск 100% |
|---|---|---|---|---|
| Активлар | ||||
| 1. Нақд пуллар ва бошка касса ҳужжатлари | 683502 | |||
| 2. М.Бнинг Ностро корсчетидан олиши лозим активлар | 5928150 | |||
| 3. М.Бнинг мажбурий резервлар счетидан олиши лозим активлар | 237544 | |||
| 4. Бошқа банклардан олинадиган активлар | ||||
| 5. Корсчет Ностро | 1678797 | 1020766 | ||
| 6. Хазина векселлари | 246 | |||
| 300970 | ||||
| 7. Қ имматбаҳо металлар | 447943 | |||
| 8. Сотиб олинган векселлар | ||||
| 9. Бошқа банкларга берилган кредитлар | 3990879 | |||
| 10. 1 синф таъминотга эга бўлган кредитлар | 4611503 | |||
| 11. Таъкинланган кредитлар | 39544 | |||
| 12. Суд жараёнидаги кредитлар | 358490 | |||
| 13. Инвестициялар | 2878040 | |||
| 14. Банк биноси ва аслаҳалар | 2149420 | |||
| 15. Бошқа активлар | ||||
| Жами активлар | 8528239 | 40929745 | 447943 | 1033796 |
| 16. Берилган гаров ва кафолатлар | ||||
| 17. Аккредитивлар | 207181 | 38515 | ||
| 18. Жами балансдан ташқари счетлар | 207181 | 38515 | ||
| 19. Жами активлар | 8528239 | 40929745 | 655124 | 10376482 |
| 20. Жами рискли активлар | 8185949 | 327562 | 10376482 | |
| 21. Жами рискни инобатга олгандаги активлар | 18889993 |
Ҳозирги вақтда ривожланган мамлакатларнинг банк амалиётида активларнинг сифатини аниқлашнинг асосий мезони бўлиб рискка тортилган активларнинг капиталга нисбати майдонга чиқаётир ва шунга асосан банклар рейтинги белгиланади. Рейтинг беш типдаги баҳолар туркумига эга.
1 рейтинг (кучли).
Агар тортилган активларнинг акционер капиталига нисбати 5 фоиздан ошмаса, баъзи ҳолларда бу нисбат 5 фоизлик чегарадан озроқ ошса ҳам, агар банкнинг иқтисодий шароити бақувват бўлса ва бошқарув органлари ўзларининг муаммоли кредитлар билан ишлашда билимдонлигини кўрсатса, бу активни кучли активлар сифатида келтириш мумкин.
2 рейтинг (қониқарли).
Резервнинг ўртача тортилган миқдори жами капиталга нисбатан 15 % дан юқори бўлмаслиги лозим. Бу ҳолда ҳам ссудалар бўйича муаммолар бўлмаса, банкнинг кредит сиёсати талаб даражасида олиб борилса шу гуруҳга киритиш мумкин.
3 рейтинг (ўртача).
Тортилган активлар жами капиталнинг 30 фоизидан ошмаслиги керак.
4 рейтинг (муаммоли)
Тортилган активлар жами капиталнинг 50 фоизидан ошмаслиги керак.
5 рейтинг (қониқарсиз).
Тортилган активлар жами капиталнинг 50 фоизидан ошган ҳолда қўлланилади.
Даромад келтиришга қараб банк активлари: даромад келтирувчи ва даромад келтирмайдиган активларга бўлинади.
Даромад келтирувчи активларга қуйидагилар киради:
а) Барча берилган кредитлар (жумладан банклараро кредитлар)
б) инвестициялар (ўзиники)
в) хазина векселлари
г) давлат облигациялари
д) қимматли қоғозлар.
Даромад келтирмайдиган активларга қуйидагилар киради:
а) пул активлари гуруҳи
б) асосий воситалар
в) капитал ҳаражатлар
г) барча моддий активлар ва бошқа активлар
д) номоддий активлар киради.
2 гуруҳ активларига банк фаолиятида катта эътибор берилиши лозим. Чунки бу гуруҳда активларни сифатини пасайтирувчи активлар, муддати кечиктирилган, фоизсиз ссудалар, муддати ўтган ссудалар ва фоизлар тўланмаган ижара ва бошқалар бўлиши мумкин. Активларнинг мақсадга мувофиқ жойлашиши бўйича умумий кўрсаткич - даромад келтирувчи активларнинг умумий активлар суммасига нисбати орқали аниқланади. Тижорат банкларининг даромад келтирувчи асосий активлари - мижозларга берилган кредитлардир. Банкларнинг иккинчи даромад келтирувчи актив тури - давлатнинг қисқа муддатли облигациялари (ДҚМО) га жалб қилинган банклараро кредитлар ва инвестициялар кичик салмоқни ташкил қилади.
Муддати ўтган активларнинг салмоғи умумий активлар ҳажмидан 3 фоиздан ошмаслиги лозим.
Агар бу активлар миқдори 2 ва ундан ортиқ марта ўрнатилган нормадан кўп бўлса, банк фаолияти жуда муаммоли, унинг кредит сиёсати жуда заиф деб баҳоланади.
9 - жадвал
Даромад келтириш даражасига қараб Тижорат банки активларини гуруҳлаш
| Активлар | 01.01.2001 | 01.01.2002 | Фарқ (+, -) |
|---|---|---|---|
| Даромад келтирувчи активлар | |||
| Сумма | 17353 | 52593 | +35240 |
| Фоиз | 55 | 80,2 | +25,2 |
| Даромад келтирмайдиган активлар | |||
| Сумма | 14224 | 1296 | -1262 |
| Фоиз | 45 | 19,8 | -25,2 |
| Жами | 31577 | 65555 | + 33978 |
Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, 2002 йилда 2001 йилга нисбатан банкнинг даромад келтирувчи активлари 25,2 пунктга ошган, шунга мувофиқ равишда даромад келтирмайдиган активлар миқдори эса 1262 млн. сўмга камайган.
Бу банкнинг молиявий аҳволи яхшиланганлигидан далолат беради.
Тижорат банкларида даромад келтирувчи активлар қаторида кредитлардан ташқари қимматли қоғозлар, чет эл валютасида жалб қилинган маблағлар ҳам мавжуд.
Агар активлар таркибида даромад келтирувчи активлар салмоғи қанча кўп бўлса, бу ҳолат банк ўз активларидан даромад олиш мақсадида самарали фойдаланаётганини билдиради.
Тижорат банклари қимматли қоғозлар бозорида инвестицион институт сифатида фаол иштирок этадилар. Банклар қимматли қоғозлар бозорида брокер ва диллер сифатида иштирок этадилар.
Тижорат банклари фаолиятининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, улар қимматли қоғозлар бозорининг бошқа қатнашчиларидан фарқли ўлароқ, шу бозорда айни вақтда энг салмоқли инвесторлар ва энг ишончли эмитентлар сифатида ўзини намоён эта оладилар. Ривожланган бозор иқтисодиёти мамлакатларида компания активларининг 40 - 80 % банк капитали ҳисобидан таъминланади, қимматли қоғозлар билан ўтказиладиган операциялардан тушадиган даромадлар эса банк фойдасини шакллантиришда муҳим ўрин тутади. Тижорат банклари ўз активларини диверсификациялаш, қўшимча даромад олиш ва балансининг ликвидлилигини таъминлаш мақсадида ДҚ МО дан кенг фойдаланадилар. Бу қимматли қоғозлар бўйича олинадиган даромад кафолатланган ва улар юқори ликвидлиликка эгадир.
Даромад келтирмайдиган активлар гуруҳига касса, Марказий банкдаги "Ностро" вакиллик ҳисобварағидаги маблағлар, асосий воситалар киради. Банк активлари ҳажмида даромад келтирмайдиган активлар салмоғини юқори бўлиши банкнинг ресурслар базасида самарасиз ликвидлилик даражасини кўрсатади.
Банкда даромад келтирувчи ва даромад келтирмайдиган активларни таҳлил қилиш, уларнинг функциялари иқтисодий шароитга боғлиқ ҳолда уларнинг таркибини ўзгартириб туриш кераклиги тўғрисида хулоса чиқаришга имкон беради. Иқтисодий беқарорлик шароитида фаолиятсиз активларнинг кўпгина қисми фаолият қилаётган активларнинг элементларига айланади, кўпинча бу валюта ва ҳаракатсиз активларга тегишлидир. Агар тижорат банклари ўзларининг баланслари таркибини ўзгартирмаса, бу банк фаолиятида муаммолар юзага келишига олиб келади.
Тижорат банк активларининг ликвидлилик даражасига қараб гуруҳланиши
10 - жадвал
| Активлар | 1.01.2001 | 1.01.2002 | Фарқ (+, -) |
|---|---|---|---|
| Биринчи гуруҳ активлар | |||
| Активлар суммаси | 6614 | 9548 | 2934 |
| Фоизда | 21,0 | 14,6 | - 6,4 |
| Иккинчи гуруҳ активлар | |||
| Активлар суммаси | 16639 | 45270 | 28631 |
| Фоизда | 52,7 | 69,0 | + 16,3 |
| Учинчи гуруҳ активлар | |||
| Активлар суммаси | 8324 | 10737 | 2413 |
| Фоизда | 26,3 | 16,4 | - 9,9 |
| Жами: | 31577 | 65555 | 33978 |
Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, ликвидлик даражаси бўйича иккинчи гуруҳ активлар асосий ўринни эгаллайди ва уларнинг салмоғи 69% ни ташкил қилади, уларнинг миқдори 2001 йилга нисбатан 2,7 марта ўсган, юқори ликвид маблағлар 14,6% ни ташкил қилиб уларнинг миқдори 1,4 марта ўсган бўлса, учинчи гуруҳ активлар 16,4% ни ташкил қилиб йил давомида 1,3 марта ўсган. Шу билан бирга биринчи ва учинчи гуруҳ активларининг миқдори 1.01.2002 йилда 1.01.2001 йилга нисбатан мос равишда 6,4% ва 9,9% га камайган.
Тижорат банклари активлари билан боғлиқ бўлган рисклар ичида кредит операциялар бўйича рисклар асосий ўринни эгаллайди. Бу актив операциялар билан боғлиқ бўлиб, бу рискларга берилган кредитлар, ҳамда тўлов муддати кечиктирилган ссудалар бўйича рисклар киради.
Кредит риски нафақат кредит объектига, балки кредит субъектига янгича ёндашиши орқали ҳам ўсиб боради.
Бу риск тўғри мижознинг молиявий аҳволи оғирлашганда, уларнинг фаолиятида кўзда тутилмаган қийинчилик ва муаммолар юзага келганда, бозорда ноқулай шароит юзага келгани сабабли пайдо бўлиши мумкин.
Худди шунинг учун ҳам ҳар бир тижорат банки ўз активларини жойлаштиришни ва уни бошқариш усулларини ўзи ишлаб чиқмоғи зарур. Маълумки, тижорат банклари активларининг қиймати ва улардан олинадиган фойда ўзгариб туриши мумкин. Активлар билан боғлиқ рисклар активлар баҳосининг ва улар бўйича олинадиган фойда миқдорининг камайиши активлар бўйича рисклар салмоғининг ошишига олиб келади.
Бу масалани активларни тўғри диверсификация қилиш йўли билан ҳал қилиш мумкин. Чунки баъзи бир активлар бўйича улар қийматини пасайиши бошқа активлар қийматини ўсиши билан қопланиши ва натижада банк активларининг умумий қийматларини сақлаб қолиши имкониятига эга бўлиши мумкин.
Банк активларининг қийматини ва улардан келадиган даромадларни тўғри ҳисоб - китоб қилиб режалаштириш банк фаолиятининг самарадорлигига олиб келиши, активлар қийматини нотўғри ҳисоблаш, уларни жойлаштириш банкнинг молиявий аҳволида қийинчиликлар туғдириши мумкин.
Қўйидаги таянч сўзларга таъриф беринг.
| Банк активлари | Юқори ликвидли активлар |
| Рискли активлар | Ликвид активлар |
| Даромад келтирувчи активлар | Ноликвид (паст ликвидли) активлар |
| Даромад келтирмайдиган активлар | Банк активларининг сифати |
| Банк активлари таркиби | Рискдан холи активлар |
| Кичик ва юқори рискли активлар |
Ўз билимини текшириш учун саволлар