2 - §. Халқаро андозаларга мос келадиган ҳаракатдаги иқтисодий нормативлар
Ҳаракатдаги банк назоратига тегишли меъёрий ҳужжатлар Жаҳон банкининг Ўзбекистон республикаси банк тизимини ислоҳ қилиш лойиҳаси бўйича ишлаган чет эллик маслаҳатчилар кўмагида яратилган бўлиб, халқаро андозаларга мослаштирилгандир.
Жумладан, банк сармоясига бўлган талаблар юқори рискли банк активларини чегаралаши банк мажбуриятларининг ўз ўзидан чегараланишига олиб келишини назарда тутиб, банк сармоясининг банк мажбуриятларига нисбати кўрсаткичи бекор қилинди.
Тижорат банклари капиталининг етарлилигига қўйиладиган талаблар бўйича иқтисодий меъёрларни кўриб чиқишдан олдин айрим тушунчаларга изоҳ бериб ўтиш мақсадга мувафиқдир.
"Банк талаблари" - банк тамонидан жойлаштирилган барча қўйилмалари, масалан, банк томонидан берилган кредитлар ва бошқалар.
"Капитал захиралар" - солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар тўланганидан сўнг соф фойда ҳисобига шаклланган заҳиралар. Ушбу заҳираларга ажратиладиган чегирмалар миқдори очиб эълон қилинадиган ҳисоботда кўрсатилиши лозим. Заҳиралардан банк фаолиятида вужудга келадиган турли зарарларни улар юзага келиши биланоқ ҳеч қандай чеклашларсиз қоплаш учун фойдаланилади. Бунда мазкур заҳиралар ҳисобига қопланадиган барча зарарлар фойда ва зарарлар ҳисоботида акс эттирилиши керак.
"Умумий захиралар"1 - банк фаолияти давомида умуман ёки бирор - бир фаолият тури (кредитлаш, инвестициялаш) натижасида юзага келиши мумкин бўлган зарарларни қоплаш учун, лекин айрим муайян операциялар бўйича зарарларни қоплашга заҳиралар яратиш мўлжалланмаган. Масалан, "яхши"2 кредитларга доир зарарларни қоплаш ёки миллий валютани девальвациялаш учун мўлжалланган захиралар.
"Махсус захиралар" - "стандарт", "субстандарт", "шубҳали" ва "умидсиз" деб таснифланган кредит ва лизинг операциялари ёки бошқа алоҳида муайян активлар бўйича юзага келиши мумкин бўлган зарарларни қоплаш учун яратилган захиралар.
"Номоддий активлар" - моддий ва жисмоний шаклга эга бўлмаган номонетар, идентификацияланадиган активлар. Номоддий активларнинг жуда кўп турлари мавжуд, жумладан, дастурий таъминот, фойдаланиш хуқуқи, маркетинг ва техник маълумотлар. Бироқ, банк фаолиятида энг кўп тарқалган номоддий актив гудвилдир.
"Гудвилл" - харидор томонидан банк сотиб олинаётганда унинг соф активлари қийматидан юқори тўланадиган сумма сифатида таърифланади (барча активларнинг бозор нархи ва барча мажбуриятларнинг бозор нархи ўртасидаги фарқ). Бу харидорнинг банкни сотиб олишда банкни харид қилиш ўз ичига банк ҳам қарздор, ҳам депозитор бўлган мижозлар билан кўп йиллардан бери ўрнатган муносабатлари ҳам киришини тушуниб етишини англатади.
Левераж - бу банк жами активларининг капитал билан таъминланганлик даражасини акс эттирувчи кўрсаткич. У биринчи даражали капиталнинг номоддий активлар қиймати, жумладан, гудвиллни чиқариб ташлаган ҳолда умумий активлар суммасига нисбати сифатида аниқланади.
Ликвидлик - бу банк мажбуриятларини бажариш ва активлар ўсишини молиялаш билан биргаликда депозитлар ва қарз маблағлари даражасининг пасайишини самарали бошқаришни билдиради.
Доимий бўлмаган мажбуриятлар исталган вақтда банкдан чиқиб кетиши эҳтимоли юқори бўлган йирик депозитлар қарзлардир. Бундай мажбуриятларга одатда қуйидагилар хосдир:
Заҳираларнинг ортиқча қисми - мажбурий заҳиралар фондига ажратмалар миқдоридан ошадиган банк маблағлари - банкнинг Марказий банкдаги вакиллик ҳисобварағидаги маблағлар қолдиғи.
Ликвид активлар - уларнинг яхши маълум бўлган бозор нархини шаклланишини таъминлайдиган доимий равишда сотилувчи ва сотиб олинувчи активларнинг алоҳида тури бўлиб, банклар уларни қисқа муддат ичида сотиб олишга тайёр бўлган харидорни топиши мумкин. Бундай активлар қаторига нақд пуллар, давлат қисқа муддатли облигациялари, қисқа муддатли (етти кунгача) банклараро кредитлар. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти (ОЭСР) давлатлари ҳукуматлари ҳамда фонд бозори ривожланган давлатларининг машҳур транс миллий компанияларининг қимматли қоғозлари ҳам юқори ликвидликка эгадир.
Ноликвид активлар - бу бозор нархини котировка бўйича аниқлаш мумкин бўлмаган ва бу турдаги активларнинг харид нархи сотувчи ва харидор ўртасидаги келишув натижасида хусусий тарзда аниқланадиган активларга айтилади. Бундай активларнинг қиймати катта миқдордаги ўзгаришларга учраб туриши таққослашни қийинлаштиради. Бу турдаги активларга, масалан, кредитлар, қимматли қоғозлар бозорида котировкага эга бўлмаган ёки котировкаси қийин бўлган қимматли қоғозлар, асосий воситалар ва бошқалар киради. Тезда нақд пул миқдорини ошириш учун ноликвид активларни сотиш зарур бўлган ҳолда банк уларни зарар кўргани ҳолда сотиши мумкин.
Капиталнинг энг кам даражасига қўйиладиган талаблар
Янги очилаётган банклар устав капиталининг энг кам микдори ЭКЮ пул бирлигининг тугаши мунасабати билан бекор қилинди ва АҚШ долларига боғланди. У қуйидаги жадвалга мувофиқ белгиланади.
1 - жадвал
| Аҳолиси 0,5 млн. кишидан кўп бўлган шахар - ларда очилаётган тижорат банклари учун | Аҳолиси 0,5 млн. кишидан кам бўлган шахарларда очилаётган тижорат банклари учун | Чет эл капитали иштирокида очилаётган банклар учун | Хусусий банклар учун | |
|---|---|---|---|---|
| 2002 йил1 январдан | 2,5 млн.АҚШ доллари эквивалентида | 1,25 млн.АҚШ доллари эквивалентида | 5 млн.АҚШ доллари эквивалентида | 1,25 млн.АҚШ доллари эквивалентида |
Фаолият кўрсатаётган банклар эквиваленти 2 млн. АҚШ долларидан кам бўлмаган суммада умумий капиталга эга бўлишлари лозим. Фаолият кўрсатаётган банклар устав капиталини оширишга доир талаблар макроиқтисодий аҳвол, банкнинг молиявий ҳолати ва бошқа сабабларга кўра алоҳида банкларга қўйилиши мумкин
Капитал таркиби
Тижорат банклари умумий капитали I - даражали капитал ва II - даражали капиталдан ташкил топган.
I - даражали капитал умумий капиталнинг 50 фоизини ёки ундан кўпини ташкил қилиши лозим. II - даражали капитал миқдори I - даражали капитал миқдоридан ошиб кетса, капиталнинг ошиб кетган қисми капитал ҳисобига киритилмайди.
I - даражали капитал қуйидагилардан иборат :
a) Тўлиқ тўланган ва муомалага киритилган оддий акциялар,
б) нокумулятив муддатсиз имтиёзли акциялар. Бу акциялар:
в) қўшимча капитал (капиталнинг ортиқча қисми) - оддий ва имтиёзли акциялар бозор нархининг уларнинг номинал қийматидан ошиб кетиши;
г) тақсимланмаган фойда:
д) акция эгалари камчилигининг бирлашган корхоналар акциядорлик ҳисобварақларидаги улуши. Бу улуш шўъба корхоналари ҳисобварақлари банк молиявий ҳисоботларида бирлаштирилганда ва банк улуши бундай корхоналар капиталининг 100 фоиздан кам қисмини ташкил қилганда вужудга келади.
Дивиденд ставкалари ўзгариб турувчи имтиёзли акциялар I - даражали капитал ҳисобига киритилмайди.
II - даражали капитал қуйидагилардан иборат:
a) жорий йилдаги соф фойда;
б) рискни ҳисобга олган ҳолда активлар суммасининг 1,25 фоизи ва ҳисоб - китоблардан сўнг I - даражали 100 фоизли капиталдан ошмаган миқдордаги умумий захиралар (1 - даражали капитал ва активлар ҳисоб - китоблардан сўнг I - даражали 100фоизли капиталдан ошмаган миқдордаги умумий захиралар (1 - даражали капитал ва активлар ҳисоб - китоби қуйида келтирилган);
в) ҳисоб китоблардан сўнг I - даражали 100 фоизли капиталдан ошмаган миқдорда аралаш турдаги мажбуриятлар (акциядорлик ва қарз капитали тавсифларини ўзичига олган воситалар);
г) субординар қарз, бу банкнинг қарз мажбуриятлари шакли бўлиб, банк капиталини аниқлаш мақсадида ҳисоб - китоблардан сўнг I - даражали капиталнинг 50 фоизидан ошмаслиги керак. II - даражали капиталга кирувчи субординар қарз тўлаш муддати етиб келгунга қадар охирги 5 йил давомида йилига 30 фоизга камайиб бориши шарт. II - даражали капитал таркибига кирувчи субординар қарз қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим:
Капиталдан чегирмалар капитал етарлилиги коэффициентлари ҳисоблангунча амалга оширилиши керак.
I - даражали капиталдан чегирмалар номоддий активлар, шу жумладан, Гудвиллни ўз ичига олади.
Умумий капиталдан чегирмалар қуйидагилардан иборат:
бирлашмаган нобанк шўъба молия корхоналари капиталига инвестициялар, жумладан, бундай корхоналар капиталини ташкил қилувчи уларнинг ҳар қандай акциялари ва қарз мажбуриятлари;
бирлашмаган нобанк номолиявий корхоналар капиталига инвестициялар, жумладан, бундай корхоналар капиталини ташкил этувчи ҳар қандай қимматли қоғозлар ва қарз мажбуриятлари:
Баланс активлари риск даражаси бўйича 0, 20, 50, 100 фоизли тўрт гуруҳга бўлинади. Ҳар хил тоифали активлар нисбий рисклиги ўз зиммасига мажбуриятларни қабул қилган шахс тури ва гаров ёки кафолат тавсифига боғлиқ. Масалан, нақд пул 0 фоизли риск даражасига эга бўлса, тижорат кредитлари 100 фоизли рискли тоифасига киради. Бу тижорат кредитлари капиталнинг муайян суммаси билан тўлиқ таъминланган бўлиши кераклигини англатади.
Рискни ҳисобга олган ҳолдаги активлар суммаси ҳар бир актив баланс суммасини унга тегишли риск миқдорига кўпайтириш ва риск бўйича аниқланган активлар йиғиндиси орқали топилади. қуйида банк активлари тоифаларининг таърифи келтирилган.
Рискдан холис бўлган активлар (риск коэффициенти - 0 фоиз) қуйидагиларни ўз ичига олади:
а) банкда ва унинг филиалларида нақд пул кўринишида сақланаётган миллий ва чет эл валютаси (жумладан, йўлдаги нақд пуллар ва банк омборларида ёки Марказий банк омборларида сақланаётган олтин қуймалар);
б) Марказий банк ва унинг ҳудудий бошқармаларида вакиллик ва захира ҳисобрақамларидаги маблағлар;
в) ҳукумат ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банкига тўғридан - тўғри талаблар ва бу эмитентлар томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар;
г) иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт (ИХТТ) ташкилотига кирувчи мамлакатлар ҳукуматлари ва марказий банклари томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар, шунингдек, бу мамлакатлар ҳукуматлари ва марказий банкларига қўйиладиган бошқа талаблар;
д) активлар ёки уларнинг Ўзбекистон Республикаси ва ИХТТга кирувчи мамлакатлар миллий валюталарига деноминация қилиниб, нақд пул билан таъминланган хамда банкда алоҳида чеклаб қўйилган депозит ҳисобрақамда сақланаётган қисми.
Минимал риск даражасига эга активлар (риск коэффициенти - 20 фоиз) қуйидагилардан иборат:
а) ИХТТ давлатларида рўйхатга олинган депозитар институтларига нисбатан талаблар, шу жумладан, қарзлар ва пул бозори воситалари;
б) ИХТТ давлатларида рўйхатга олинган депозитар институтлари кредитлари билан таъминланган бошқа барча активлар. ИХТТ давлатлари депозитар интитутларининг капитали бўлган қимматли қоғозлар юқори риск даражасига (100 фоиз) эга активлар қаторига киради;
в) банкнинг ИХТТ давлатлари махаллий хокимият органларига нисбатан талаблари, шунингдек, улар томонидан кафолатланган банк активлари. Бу талаблар ва кафолатлар бўйича тўловлар алоҳида лойиҳалар бўйича тушумлардан эмас, балки юқорида кўрсатилган ташкилотлар бюджети ҳисобидан амалга оширилади.
г) банкнинг Жаҳон банки, Халқаро Валюта Фонди, Европа тикланиш ва тараққиёт банки, Осиё тараққиёт банки каби халқаро кредит ташкилотларига нисбатан талаблари, шунингдек, бу ташкилотлар томонидан кафолатланган банк активлари;
д) жорий бозор қийматида бағланган ва Жаҳон банки, Халқаро Валюта Фонди, Европа тикланиш ва тараққиёт банки, Осиё тараққиёт банки каби халқаро кредит ташкилотлари томонидан муомалага чиқарилган қимматли қоғозлар билан таъминланган активлар ва уларнинг қисмлари;
е) банкнинг ИХТТга аъзо бўлмаган мамлакатларнинг миллий валюталарига деноминация қилинган ва миллий валютадаги мажбуриятлар билан қопланган, ИХТТга аъзо бўлмаган давлатлар Марказий Ҳукуматлари ва марказий банкларига нисбатан талаблари. Миллий валютага деноминация қилинмаган ва миллий валютада молиялаштириш суммасидан ошиб кетган активлар қисми риск даражаси юқори (100 фоиз) бўлган активлар қаторига киритилади.
ж) жорий бозор қийматида баҳоланган ва Ўзбекистон Республикаси ҳукумати, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ёки ИХТТга кирувчи давлатлар Марказий хукуматлари томонидан эмиссия қилинган ёки кафолатланган қимматли қоғозлар кўринишидаги гаров билан таъминланган ёки кафолатланган активлар, уларнинг қисмлари ва балансдан ташқари мажбуриятлар. қимматли қоғозлар банк тасарруфида бўлиши ва белгиланган тартибга мувофиқ унга берилиши лозим. Кафолатлар тўғридан - тўғри ва ҳеч қандай шартларсиз, яъни уларни қўллашни чекловчи бирон - бир қўшимча шартларни ўзида қамраб олмаган бўлиши керак;
з) ўтказиш жараёнидаги пул ҳужжатлари (йўлдаги нақд пуллар ҳисобга кирмайди).
Ўртача риск даражасига эга активлар (риск коэффициенти - 50 фоиз) қуйидагилардан иборат:
а) жисмоний шахсларга бир оилага уй - жой (хонадон) сотиб олиш ёки қуриш учун берилган ва дастлабки гаров (гаров предметига эгалик қилишнинг имтиёзли ҳуқуқи) сифатида сотиб олинаётган ёки қурилаётган уй - жой (хонадон) билан таъминланган кредитлар. Бунда ссуда миқдорининг гаров қийматига нисбати 60 фоиздан ошмаслиги керак. 60 ва ундан ортиқ кунга муддати ўтган, фоизлар ҳисоблаш тўхтатилган ёки реструктуризацияланган кредитлар риск даражаси юқори (100 фоиз) бўлган активлар тоифасига киради. Бир оила учун уй - жой қуриш мақсадида бериладиган кредитлар шу уй - жойда яшамоқчи бўлган хусусий шахсларгагина берилиши керак. Банк дастлабки гаров ҳуқуқига эга бўлмаса, бундай кредитлар рисклиги юқори (100 фоиз) бўлган активлар ҳисобланади;
б) банкнинг ИХТТга кирувчи давлатлар маҳаллий хокимият органларига нисбатан талаблари ёки бу талаблар ва кафолатлар бўйича тўловлар мазкур мажбуриятлар бўйича молиялаштириладиган муайян лойиҳа тушумларига боғлиқ бўлса, ушбу ташкилотлар томонидан кафолатланган активлар. Юқоридаги ташкилотлар томонидан эмиссия қилинган қимматли қоғозлар.
Юқори риск даражасига эга активлар (риск коэффициенти - 100 фоиз) қуйидагилардан иборат:
а) банк томонидан берилган барча кредитлар, жумладан, тадбиркорлик тузилмалари, қишлоқ хўжалик, ишлаб чиқариш корхоналарига берилган кредитлар, шунингдек, истеъмол ва ипотека кредитлари.
б) банкнинг асосий воситалари, иншоотлари, жиҳозлари ва шахсий кўчмас мулки;
г) бошқа барча активлар.
Балансдан ташқари активлар
Риск даражаси ҳисобга олинган активлар суммаси ҳисоб - китоб қилинганда барча балансдан ташқари активлар ҳисобга олинади, ички бозорда тузилган форворд, своп битимлари, сотиб олинган опционлар ва шунга ўхшаш бошқа (дереватив) воситалар бундан мустасно.
Балансдан ташқари моддаларнинг риск тоифаси қуйидагича аниқланади: балансдан ташқари модданинг тўланмаган қолдиғи кредитни ҳисоблаш омилига кўпайтирилади. Олинган натижа балансдан ташқари модданинг баланс эквиваленти бўлиб, унга баланс ҳисобрақамлари қоидаларига мувофиқ тегишли риск даражаси белгиланади. Паст риск омили балансдан ташқари воситанинг Марказий банк учун қулай гаров ёки кафолат билан таъминланган ёки кафолатланган маълум бир қисмига қўлланиши мумкин.
Масалан, банк тижорат буюртмачи номидан 10 млн. сўмлик алоҳида депозит ҳисобрақами билан таъминланган молиявий захира аккредитивни чиқарди. Бундай аккредитивлар бўйича кредитни ҳисоблаш омили қуйида кўрсатилганидек, 100 фоиз миқдорида белгиланади. Банкда алоҳида депозит ҳисобрақам билан таъминланган баланс активлари 0 фоиз миқдорида баланс рисклиги даражасига эга. Баланснинг якуний риск даражаси 10 миллион сўмни кредитни ҳисоблаш омилига 1.00 (100 фоиз) ва 0 фоизли рискли тоифасига кўпайтириш орқали аниқланади.
100 фоизли кредитни ҳисоблаш омили қўлланадиган балансдан ташқари моддаларга қуйидагилар киради:
а) номидан кафолатлар ёки заҳира аккредитиви берилган банк мижози битим ва бошқа мажбуриятларга мувофиқ ҳолда учинчи томонга мажбуриятларни қоплашга лаёқатсиз бўлса, банкнинг учинчи томонга тўловлар тўғрисидаги юридик жиҳатдан чақириб олинмайдиган мажбуриятларини ўзида акс эттирган бевосита кредит ўрнини босувчилар, жумладан, умумий кафолатлар, захира аккредитивлари ва бошқа шунга ўхшаш битимлар;
б) қайта сотиб олиш ҳақидаги келишув ёки белгиланган шартларда активларни банкка қайтариш ҳақидаги келишувга мувофиқ сотилган активлар;
в) активларни келажакда маълум бир муддатга сотиб олиш мажбурияти.
50 фоизли кредитни ҳисоблаш омили қўлланадиган балансдан ташқари моддалар қуйидагилардан иборат:
а) битим кафолатлари ёки муайян битимга нисбатан аккредитивлар сингари битимлар билан боғлиқ мажбуриятлар. Бу мажбуриятлар агар номидан мажбуриятлар чиқарилган банк мижози номолиявий тижорат мажбуриятларини амалга оширолмаган бўлса, банкнинг учинчи шахсга компенсация тўлаш бўйича чақириб олинмайдиган мажбуриятлари ҳисобланади. Масалан, мол етказиб берувчи ёки субпудратчи сифатида маълум бир функция бажарилишини кафолатловчи аккредитив;
б) бошланғич тўлов муддати бир йилдан ортиқ бўлган кредит линияси ёки шунга ўхшаш келишув сингари кредит беришга доир мажбуриятларнинг бажарилмаган қисми.
20 фоизли кредитни ҳисоблаш омили қўлланиладиган балансдан ташқари моддалар қуйидагилардан иборат:
а) товарларни етказиб бериш билан таъминланган ҳужжатли аккредитив сингари савдо билан боғлиқ мажбуриятлар. Улар қисқа муддатли ёки ўз - ўзини тугатувчи бўлиши керак;
б) бошланғич тўлов муддати бир йил ва ундан кам бўлган кредит линияси ёки шунга ўхшаш келишув сингари кредит беришга доир мажбуриятларнинг бажарилмаган қисми.
Дереватив (ҳосилавий) воситалар
Банк томонидан форвард келишувлари, своплар, опционлар ва шунга ўхшаш ҳосилавий шартномалар амалга оширилганда, у битимлар тўлиқ номинал қийматида кредит рисклигига учрамайди. Банк учун агар шартнома мажбуриятлари контрагентлар томонидан бажарилмаган бўлса, нақд пул маблағлари оқимини алмаштиришнинг потенциал қиймати риск ҳисобланади.
Банклар ички ва ташқи бозорларда бундай ички бозорлар Базель келишуви талабларига мувофиқ бозор асосида битимлар қийматини белгилаш учун етарли даражада ривожланмас ва банклар бундай операцияларни ўтказишга тайёрлигини кўрсата олмас экан, акциядорлик капитали, олтиндан ташқари бошқа қимматбаҳо металлар ва бошқа товарларга асосланган форвард ва своп келишувлари, опционлар ва бошқа шунга ўхшаш ҳосилавий битимлар тузишга ҳақли эмас. ҳосилавий воситаларни ўз ичига олувчи операцияларни амалга ошириш учун рухсатнома Марказий банк томонидан берилади.
Ҳозирги кунда фоиз ставкаси ва валюта билан боғлиқ барча шартномалар учун банклар "дастлабки рискка мойиллик усули"ни (ДТМУ) қўллашлари мумкин. Бу усулга мувофиқ қўшимча равишда капитал билан таъминлаш миқдори шартнома тури, уни тўлаш санаси ва номинал қийматидан келиб чиққан ҳолда қайта қисоблаш омили ёрдамида аниқланади.
Бу усул асосий омили тўлаш муддати, фоиз ставкалари ҳамда нархлар тавсифи ва уларнинг ўзгарувчанлиги бўлган битим нархларини ташкил этишга бозор қонуниятлари асосида ёндашишни тан олмайди. Бозор асосида ёндошиш шартномани аниқроқ баҳолаш имконини беради. Бироқ, ДТМУ усули барча банклар томонидан бозор усулидан фойдаланиш учун шароитлар яратилгунча қўлланиши шарт.
Ҳосилавий воситанинг баланс эквиваленти ҳисоблаш омилини ҳар бир воситанинг асосий номинал қийматига кўпайтириш орқали аниқланади (2 - жадвал). ҳисоблаш омили миқдори восита тавсифи ва барча воситалар бўйича қолган қоплаш муддатига боғлиқ, бошланғич қоплаш муддати қўлланиладиган валютавий шартномалар ва олтин бундан мустасно. Юқоридаги усул бўйича ҳисобланган эквивалентларга қарздор тури, кафолат табиати ва таъминотига қараб баланс воситалари сингари риск қўлланилади.
Ҳосилавий воситаларни ҳисоблаш омили
2 - Жадвал
| Тўлов муддатлари | ҳосилавий воситалар | |
|---|---|---|
| Шартномадаги фоиз ставкаси асосланган | Шартнома ва олтин алмашув курсларига асосланган | |
| Бир йилгача | 0,5% | 2,0% |
| Бир йилдан икки йилгача | 1,0% | 5,0%(масалан 2%қ3%) |
| қўшимча ҳар бир йил учун | 1,0% | 3,0% |
Таваккалли активлар умумий суммасидан чегирмалар кредит ва лизингга доир юзага келиши мумкин бўлган зарарларни қоплаш учун ташкил этилган махсус захираларни ўз ичига олади.
Капиталнинг етарлилигига қўйиладиган талаблар.
Қуйидаги белгиланган капиталнинг етарлилиги талаблари фақат капитал етарлилигининг энг кам даражаси ва кредит рисклиги (мижознинг молиявий аҳволи ёмонлашиши оқибатида банк олдидаги мажбуриятларини бажара олмаслик рисклиги)ни акс эттиради.
Марказий банк "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги қонуннинг 52 - моддаси ва "Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги" қонуннинг 25 - моддасига мувофиқ банклардан банк фаолияти, иқтисодий вазият ва молиявий аҳволига хос рискка қараб капитал етарлилигининг янада юқори коэффициентлари таъминланишини талаб қилиши мумкин. Бундай рисклар ўз ичига қуйидагиларни олади ва улар билан чекланиб қолмайди: муаммоли кредитларнинг катта миқдори, соф зарарлар, активларнинг катта миқдорда ўсиши, фоиз ставкалари бўйича юқори даражали рискнинг юзага келиши ва таваккалли фаолиятга жалб қилиниши.
Капиталнинг етарлилик коэффициентлари:
а) рискка асосланган капиталнинг умумий суммаси (ТАКУС) чегирмаларни ҳисобга олган ҳолда I - даражали капитал ва II - даражали капитал йиғиндиси сифатида аниқланади;
б) рискни ҳисобга олган ҳолдаги активлар умумий суммаси (ТҲОАУС) чегирмалар ажратилиб, риск ҳисобга олинган ҳолдаги баланс ва балансдан ташқари активлар йиғиндиси сифатида аниқланади;
в) умумий капиталнинг етарлилик коэффициенти К1 қуйидагича ҳисобланади:
К1 нинг минимал рухсат этилган даражаси 0.1 га тенг (10 фоиз)
г) I - даражали капиталнинг етарлилик даражаси қуйидагича аниқланади:
К2 нинг минимал рухсат этилган даражаси 0.05 га тенг (5 фоиз);
д) I - даражали капитал рискка асосланган умумий капиталнинг 50 фоизидан кам бўлмаслиги керак.
Капиталнинг етарлилик даражаси талаблари билан бир қаторда тижорат банклари номоддий активлар ва Гудвилл чегириб ташланган I - даражали капиталнинг умумий активлар суммасига нисбати орқали аниқланадиган левераж коэффициентига риоя этишлари керак:
Левераж коэффициентининг минимал рухсат этилган даражаси 0.06 га тенг (6 фоиз)
Ликвидликни баҳолаш
Барча тижорат банклари жорий ликвидлик меъёрларини бажаришлари лозим, улар жорий активларнинг (тўлов муддати 30 кунгача бўлган барча ликвидлик активлари, банк қўйилмаларининг бир марта бўлса ҳам муддати узайтирилган ва ёки аввал берилган ссудаларни тўлаш учун, шунингдек, қайтариш муддати ўтиб кетган кредитлар истисно қилинади) талаб қилиб олингунча мажбуриятлар суммаси нисбатига ва ижро этиш муддати 30 кунгача бўлган ҳолда аниқланади. Ушбу кўрсаткич 30 % дан кам бўлмаслиги керак.
Банк ликвидлигини таҳлил қилувчи давр (ойлик, чораклик, йиллик) мобайнида ўзгаришлар тенденциясига аҳамият бериши ва ўзгаришлар аҳамиятини ҳамда характерини ўтган даврларга нисбатан баҳолаши, ресурслар жалб қилишнинг ўтган ва жорий стратегияларини баҳолаши, шунингдек имкони бўлса, ўхшаш банклар билан таққосланиши лозим.
Ликвидлик коэффицентлари ўз - ўзидан ликвидликнинг етарлилиги бўйича аниқ маълумот бермайди, уларга умумий баҳонинг бир қисми сифатида қараш керак. қуйида ликвидлик коэффицентлари буйича мисоллар келтирилган;
Ликвид активлар (заҳиранинг ортиқча қисми, эркин айирбошланадиган валюта, ДҚО лари, бошқа банклардаги вакиллик ҳисобварақлари)/жами активлар;
Доимий бўлмаган мажбуриятлар (йирик депозитлар маълум манбалардан олинган қарзлар)/жами активлар.
Ликвид активлар/Доимий бўлмаган мажбуриятлар.
Барча юқорида келтирилган кўрсаткичлар қуйидаги маълумотни акс эттиради - ушбу кўрсаткичларнинг пасайиши банкнинг ресурсларнинг барқарор бўлмаган манбаларга таянганлиги ёки банк портфелдаги юқори ликвидли активлар улушинипг камайганлигини англатади.
Кредитлар/Депозитлар - депозитлар, айниқса, майда омонатчиларга тегишли қисми одатда ресурсларнинг барқарор манбаидир. Кўрсаткичнинг жуда юқори қиймати (80 фоиздан ортиқ) ва / ёки ўсиши дастлабки муаммолар банкдан чиқиб кетадиган ресурслар (банклараро бозорлардан олинган қисқа муддатли қарзлар) манбаларига бўлган талабнинг пастлигини билдиради.
Гаровга қўйилган қимматли қоғозлар жами қимматли қоғозлар - гаровга қўйилган қимматли қоғозлар умумий кўрсаткичи бўлиб, у ликвидликка тезкор талабларни қоплаш учун қўлланила олмайди.
Банк раҳбарияти жорий ликвидликдан ташқари ўзининг ликвидлик кўрсаткичлари тўпламини ишлаб чиқиши ва ундан фойдаланиши мумкин. Мазкур кўрсаткичлар мазмунли бўлиши ва ҳар доим банкнинг молиявий ҳолатини боғоловчи бошқа маълумотлар билан биргаликда баҳоланиши лозим.
Бир қарздор ёки ўзаро дахлдор қарздорлар гуруҳига тўғри келувчи рискнинг энг юқори даражаси.
Бир қарздор ёки ўзаро дахлдор қарздорлар гуруҳига тўғри келувчи рискнинг энг юқори даражаси 1 даражали банк капиталининг 15 фоизидан ошмаслиги керак.
Ишончли кредитлар учун рискнинг энг юқори даражаси 1 - босқичли банк капиталининг 5 фоизидан ошмаслиги зарур.
Банкнинг барча йирик кредитларининг умумий хажми 1 - босқичли банк капиталидан 8 мартадан ортиқ ошиб кетиши мумкин эмас.
Банклар томонидан қимматли қоғозларга қўйилмаларни амалга оширишларига доир чекловлар.
Банклар қуйидаги шартлар бажарилган ҳолларда қимматли қоғозларга қўйилмаларни амалга оширишлари мумкин:
а) банкнинг бир корхона устав капиталига, шунингдек, ушбу корхонанинг бошқа қимматли қоғозларига қилган қўйилмаси миқдори биринчи даражали банкрегулятив капиталининг 15 фоизидан ошмаслиги керак. Ушбу меъёр бир эмитентнинг ҳам "Инвестициялар" ҳисобварақлари, ҳам "қимматли қоғозлар олди - сотдиси" ҳисобварақлари бўйича нодавлат қимматли қоғозларига қилинган банк қўйилмаларини ҳисобга олган ҳолда ҳисоблаб чиқилади;
б) банкнинг барча эмитентлар устав капиталига ва бошқа қимматли қоғозларига қилган инвестициялари миқдори биринчи даражали банк регулятив капиталининг 15 фоизидан ошмаслиги керак;
в) олди - сотди учун нодавлат қимматли қоғозларига қилинган банк қўйилмаси миқдори биринчи даражали банк регулятив капиталининг 25 фоизидан ошмаслиги керак.
Банк исталган корхона (молиявий институтлардан ташқари) устав капиталининг 20 фоизидан ортиғига тўғрдан - тўғри ёки билвосита (шўъба корхоналари орқали) эгалик қилиши мумкин эмас.
Агар эмитент фаолияти ёки амалдаги ёхуд режалаштирилаётган банк инвестициялари миқдори омонатчилар, кредиторлар ва акциядорлар манфаатларига зиён етказиши мумкинлиги ёки инвестицияларни бошқаришда банк тажрибаси етарли эмаслиги аниқланса, Марказий банк исталган эмитент қимматли қоғозларига банк томонидан киритиладиган инвестициялар миқдорига қўшимча чекловлар белгилаш ҳуқуқига эга.
Гаров ҳуқуқларини амалга ошириш натижасида қимматли қоғозлар олинган ҳолларда банк 1 ой муддат ичида олинган қимматли қоғозларни сотиши шарт. Агар қимматли қоғозлар кўрсатилган муддатда сотилмаса, улар "қимматли қоғозлар олди - сотдиси" ёки "Инвестициялар" ҳисобварағларига ўтказилади.
1. Ўшбу хужжатда берилган таърифлар капиталнинг етарлилигини хисоблаш мақсадидагина ишлатилади ва Марказий банкнинг бошқа меъёрий хужжатларида кўрсатилган қоидаларга талуқли эмас.
2. Марказий банк "яхши" кредитлар бўйича захираларни яратиш мажбурий талаб эмаслигини тан олади. Бироқ, банклар ўз хоҳишларига кўра солиқлар ва мажбурий тўловлар тўланганидан сўнг қолган фойда ҳисобига бундай захираларни ташкил қилишлари мумкин. Халқаро банк амалиётида бундай захиралар миқдори креди.