1 - §. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ўрнатилган иқтисодий нормативларнинг такомиллашиб бориши

Мамлакатимиз иқтисодиётининг бозор муносабатларига ўтиши муносабати билан янги банкларни шакллантириш, уларни назоратини ривожлантириш масаласи кескин даражада кўндаланг бўлиб туради. Бугунги кунда Республика ҳудуддида 36 та турли хил мулкчилик шаклига асосланган банклар фаолият кўрсатмоқда.

Ўзбекистон банк тизимини қайта қуриш мустақил давлат иқтисодий тизимини муҳим йўналишларидан бири бўлди. Хўжалик механизмининг бир маромда фаолият юритиши барқарор ишлайдиган банклар миллий тизимини тақозо этади ва иқтисодиётни бозор иқтисодиётига ўтиш даврида сифат жиҳатидан бутунлай янги банк тизими ҳамда банк назоратини туб асосини яратиш ва қуриш узлуксиз давом эттирилмоқда.

Мамлакатимизнинг ривожланган банк тизимини шакллантириш, давлатимиз томонидан олиб борилаётган молия сиёсатининг маҳсули бўлиши керак.

Банклар устидан назорат қилиш, улар фаолиятида муайян чеклашларни ўрнатиш иқтисодий эркинликка зид бўлган ҳолат сифатида қаралиши мумкин. Лекин жаҳоннинг кўпгина ривожланган давлатларида банклар, шунингдек, бошқа молия ташкилотларининг фаолиятлари кўп даражада давлат томонидан тартибга солинади. Бошқача қилиб айтганда, ҳатто ривожланган бозор иқтисодиёти шароитида молиявий сектор жиддий равишда тартибга солинар экан, ўтиш даврида буни тўла оқлаш мумкин.

Бироқ бозор шароитида молиявий секторни тартибга солиш товарлар ва хизматлар нархига таъсир кўрсатиш учун бозор механизмларига етарли даражада ҳаракат эркинлигини бериш, шунингдек, майда - чуйда нарсаларга аралашишдан воз кечиш билан қўшиб олиб борилиши мақсадга мувофиқ бўлади.

Тўғри, банк фаолиятини тартибга солиш ҳаддан ташқари бўладиган ва рақобатнинг ривожланишига халақит берадиган омилга айланадиган чегарани белгилаш осон эмас. Шунинг учун жаҳонда умумий қабул қилинган принциплар ва қоидалар ҳар бир мамлакатда аниқ вазият таҳлилини ҳисобга олган ҳолда қўлланилади.

У ёки бу банкнинг фаолиятида аниқланган камчиликларни тузатишга мажбур қилиш учун назорат органи ихтиёрида таъсир кўрсатиш чораларининг муайян тўплами бўлиши керак. Бизнинг янги банк қонунларимизга кўра турли вазиятларда фойдаланиш мумкин бўлган даражаланган чоралар мажмуи кўзда тутилган. Жумладан, иқтисодий меъёрлларни ўзгартириш, мажбурий резерв фондини ошириш, айрим банк операцияларини амалга оширишни таъқиқлаб қўйиш, ҳиссадорларга дивидентлар тўлашни тўхтатиб қўйиш, банк устидан васийлик ўрнатиш кабилардир. Энг сўнгги чора эса уларга берилган рухсатномаларни (лицензияларни) қайтариб олишдан иборатдир.

Тижорат банкларини назорат қилиш деганда банкларнинг барқарорлигини таъминлаш мақсадида доимий равишда амалга ошириладиган назорат тушунилади.

Давлатнинг пул - кредит сиёсати, хусусан тижорат банклари фаолиятини назорат қилиш сиёсати қонун ҳужжатлари, ҳукумат қарорлари, Марказий банкнинг йўриқномалари асосида амалга оширилади. ҳуқуқий меъёрлар банклар учун мажбурий бўлган чекловлар ва фаолиятининг қатъий чегараларини белгилаб беради. Бу эса, банк ёмон, сифатсиз бошқарилган тақдирда жиддий зарарлар юзага келишининг олдини олади. Банк фаолиятини тартибга солишнинг ҳуқуқий асосларининг мустаҳкам эмаслиги банкларнинг банкрот бўлишига ва умумий нобарқарорликни юзага келишига олиб келади.

Банк тизимини ишончли тарзда ҳимоя қилишни таъминлайдиган ҳуқуқий тартибга солиш меъёрларини яратиш лозим. Масалан, иқтисодий нормативлар барча тижорат банкларига нисбатан бир хил тарзда қўлланилиши лозим. Акс ҳолда, айрим банклар эркин рақобат муҳитидан четга чиқиб қолади.

Республикамизда банк назоратининг ривожланиш тарихи миллий банк тизимимизнинг ривожланиши билан узвий боғлиқдир. Миллий банк тизимининг ривожланиши билан банк назорати ҳам такомиллашиб борди. Шу жараённи банк назоратининг асоси бўлган иқтисодий меъёрларнинг ривожланиши мисолида кўриб чиқамиз.

Мустақил республикамизда дастлабки иқтисодий меъёрлар 1991 йил 15 февралда қабул қилинган "Банклар ва банк фаолити тўғрисида"ги қонун талабларидан келиб чиқиб яратилган бўлиб, кейинчалик улар такомиллаштирилди.

Республика Марказий банки томонидан тижорат банкларининг баланс ликвидлилигини доимо таъминлаб бориш ёки уларнинг ўз олдиларидаги мажбуриятларини ўз муддатида амалга оширишларига эришиш, омонатчиларни манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамда, қисқача таърифлаганда Республикада барқарор банк тизимини яратиш мақсадида 1992 йил 2 августдаги Марказий банкнинг 10 - сонли қоидасига асосан тижорат банклари фаолиятини тартибга солиб туриш учун иқтисодий нормативлар ўрнатилди.

Мазкур қоидага биноан тижорат банклари учун дастлабки 8 та иқтисодий нормативлар белгиланди. Булар таркибига қуйидагилар киритилди:

Бундан ташқари, тижорат банкларининг активлари уларнинг риск даражасига қараб 6 гуруҳга ажратилади.

1 гуруҳ - рискдан холи бўлган активлар.

2 гуруҳ - риск даражаси кам бўлган активлар.

3 - 6 гуруҳлар - риск даражаси юқори бўлган активлар.

Тижорат банклари учун иқтисодий нормативларнинг ўрнатилиши - бу аввало Марказий банк томонидан самарали банк назоратини олиб боришга эришиш, тижорат банклари фаолиятида вужудга келадиган муаммоларни олдиндан аниқлаш ва қолаверса барқарор банк тизимини яратишда энг муқим инструментлардан бири бўлди.

Лекин Республикамизда банклар фаолиятининг ривожланиб бориши, улар томонидан кўрсатилаётган хизмат турларининг кенгайиб бориши ва бошқа омилларни эътиборга олган ҳолда Республика Марказий банки (1995 йил 2 августдан 10 - сонли) "Тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш" қоидасини қайтадан ишлаб чиқди ва жорий этди.

Ушбу қоидани олдингисидан фарқли томони шундан иборат эдики, аввалам бор, тижорат банклари учун қўйиладиган талаблар бир мунча кучайтирилди. Булар: биринчидан, янгидан ташкил этилаётган банклар учун ўрнатилган устав сармоясининг энг кам миқдори минимал оширилди. Иккинчидан, тижорат банкларининг Марказий банкдаги мажбурий резерв фонди ажратмасининг миқдори ҳам оширилди.

Учинчидан, қисқа муддатли ликвидлилик кўрсаткичини аниқловчи 3 хил меъёр ўрнатилди.

Банк сармоясига бўлган талаблар юқори рискли банк активларини чегаралаши банк мажбуриятларининг ўз ўзидан чегараланишига олиб келишини назарда тутиб, банк сармоясининг банк мажбуриятларига нисбати кўрсаткичи бекор қилинди.

Барчамизга маълумки, кейинги даврга келиб банк тизимида, хусусан банкларни назорат қилиш борасида янги ҳуқуқий асослар яратилди, яъни банк қонунчилиги янада такомиллашди. Ўзбекистон Республикасининг "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида" ҳамда "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида" янги таҳрирдаги, жаҳон андозалари талабларига тўлиб жавоб берадиган қонунлар қабул қилинди.

Бундан ташқари, қонун ҳужжатлари асосида Марказий банк томонидан 1996 йилнинг июль ойидан бошлаб банк активлари сифатини таснифлаш тартиби ишлаб чиқилди.

1997 йилнинг март ойидан бошлаб эса дунёга машҳур бўлган "Артур Андерсен" фирмаси кўмагида ишлаб чиқилган ва банклар ҳисоботининг халқаро андозаларига мос бўлган бухгалтерия ҳисобининг янги ҳисоблар режаси жорий этилди.

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, республика Марказий банки томонидан 1997 йилнинг февраль ойидан бошлаб банклар фаолиятини тартибга солувчи асосий меъёрий ҳужжат бўлган "Тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш" қоидаси Базель қўмитаси томонидан ўрнатилган стандарт ва талабларни инобатга олган ҳолда қайтадан мукаммал тарзда ишлаб чиқилди.

Мазкур янги қоидага асосан банк сармоясига нисбатан қаттиқроқ бўлган талаблар ўрнатилди.

Банкларнинг қимматли қоғозлар бозоридаги бажарадиган операцияларининг тобора ривожланиб бориши ҳамда уларни инвестицион жараёнларини кенгайиб боришидан келиб чиққан ҳолда қўшимча равишда "Тижорат банкларининг қимматли қоғозлари учун қуйилмалар" ва "Банкларнинг ўз маблағларидан инвситцияларда фойдаланиш меъёри" кўрсаткичи каби янги меъёрлар киритилди.

Янгидан ўрнатилган иқтисодий нормативлар қуйидагилардан иборат:

Тижорат банкларида капиталнинг етарлилиги, активларнинг сифати, фойдалилиги ва ликвидлилигига қараб уларнинг молиявий аҳволи баҳоланади, ночор банклар аниқланади. Ана шу кўрсаткичларнинг ҳар бири бўйича чекли қийматни аниқлаш Марказий банк ва унинг ҳудудий Бош Бошқармаларига банк муассасасини соғломлаштириш ёки унинг беозор тарзда тугатиш имконини беради.

Шулардан келиб чиққан ҳолда, тижорат банкларининг асосий вазифаси - иқтисодий меъёрларга риоя этишдан, капитал ва ликвид маблағларни етарли даражада сақлашдан, шубҳали ва амал қилаётган активларга нисбатан резервларни вужудга келтиришдан, шунингдек маҳрум бўлиш хавфини камайтириш мақсадида активларни диверсификациялашдан иборатдир.

Қуйида илк бор белгиланган иқтисодий меъёрларнинг ҳар бирига қисқача тўхталиб ўтамиз.

Ташкил этилаётган банклар учун низом фондининг энг кам миқдори қуйидагича ўрнатилган:

Саналар Тошкент шаҳрида жойлашган тижорат банклари учун Вилоятлар ва қишлоқ туманларида жойлашган тижорат банклари учун
01.01.1997й. 65000 ЭКЮ 330000 ЭКЮ
01.01.1998й. 1200000 ЭКЮ 650000 ЭКЮ
01.01.1999й. 1600000 ЭКЮ 800000 ЭКЮ
01.01.2000й. 2000000 ЭКЮ 1000000 ЭКЮ

1997 йил 1 январдан бошлаб янгидан очилаётган тижорат банкларининг энг кам устав сармояси миқдори минимал иш ҳақининг ошишига боғлиқлиги бекор қилиниб, талаб қилинадиган энг кам устав сармоясининг миқдори ЭКЮ га боғланди. Барча тижорат банклари мазкур жадвал асосида ҳар чоракда йиллик ўсиш кўрсаткичининг 25% миқдорида кўпайтириб боришни таъминлашлари керак эди.

Сармоянинг етарлилик коэффициенти банк сармояси билан рискни ҳисобга олиб чамаланган активлар жами ҳажмининг нисбати сифатида аниқланган:

Бунда: К - банк сармояси,

Ар - рискни ҳисобга олиб чамаланган банк активлари.

Банк сармояси ўз хусусиятига кўра "Асосий" ва "қўшимча" сармоядан ташкил топади. Бунда асосий сармоя жами сармоянинг камида 50% ни ташкил этиши керак эди.

Сармоя ҳисоб - китобига устав фондининг Марказий банкда рўйхатга олинган ҳажмдан ортиқча тўланган қисмини киритишга рухсат этилади. Фақат бунинг учун тижорат банки таъсис ҳужжатларига киритилган ўзгаришларни руйхатга олиш ўз вақтида тақдим этиши лозим бўлган.

Тижорат банкларининг активлари риск даражасига қараб, 4 гуруҳга бўлинган. Риск даражаси бўйича:

1 - гуруҳга рискдан холи бўлган активлар,

2 - гуруҳга риск даражаси кам бўлган активлар,

3 - 4 гуруҳларга юқори рискли активлар киради.

Мазкур меъёрнинг кам миқдори 0,08 қилиб ўрнатилган.

Банк сармояси билан унинг мажбуриятлари ўртасидаги нисбат кўрсаткичи юзага келиши мумкин бўлган турли рискдан қатъий назар, фаолият умумий ҳажми функцияси сифатидаги сармоя етарлилигини белгилаб беради:

Бунда: К - банк сармояси,

О - банк мажбуриятлари.

Н2 - нормативнинг энг юқори миқдори 0,05 га тенг.

Банклар ликвидлилигини сақлаш ғоят муҳим ҳисобланади. Бу нарса икки мақсадга эришиш учун зарурдир: биринчидан, омонатлар олиб қўйилганда банкнинг ўз мажбуриятларини бажариш қобилиятини таъминлаш учун, иккинчидан, кредитларга бўлган талабни қондириш учун.

Ликвидлилик банкнинг кундалик фаолиятида пул маблағлари мавжудлиги ёки ўз активларини ликвид маблағларга айлантира олиш қобилияти билан таъминланади.

Тижорат банклари учун қуйидаги ликвидлилик коэффициентлари белгиланган:

лаҳзали (мгновеннўй) ликвидлилик коэффициенти ликвид шаклидаги баланс активлари, яъни экстремал вазиятларда тез сотиладиганлари билан банкнинг муддатсиз депозит ҳисобварақлари бўйича мажбуриятлар суммаси орасидаги нисбатни билдиради,

Бунда: ЛА - банкнинг пул шаклидаги активлари,

ОВ - банкнинг муддатсиз депозит ҳисобварақларига доир мажбуриятлари.

Н3 - меъёрининг йўл қўйиладиган энг кам аломати 0,25 қилиб белгиланган. Мазкур меъёр Марказий банк томонидан кунлик баланс асосида тезкор (оператив) тарзда назорат қилиб борилади.

Лаҳзали ликвидлик кўрсаткичи - иқтисодий моҳиятига кўра ушбу норматив банкнинг омонатчилар олдидаги мажбуриятларини шу лаҳзада бажара олиш қобилаятини англатади.

Жорий ликвидлик кўрсаткичи ликвид шаклдаги банк активларини 30 кунгача бўлган муддатда йўқлаб олингунгача турадиган қисобварақлари бўйича мажбуриятлари суммаси орасидаги нисбатни билдиради.

Бунда:ЛА - қайтариш муддати 30 кунгача муддатда берилган банкнинг ликвид активлари ва кредитлар,

ОВ - қайтариш муддати 30 кунгача бўлган йўқлаб олингунгача турадиган мажбуриятлари.

Н4 - меъёрининг йўл қўйиладиган энг кам миқдори 0,3 га тенг.

Тажрибадан шу нарса маълумки, айрим тижорат банклари ўртасида юқори даромадни кўзлаган ҳолда талаб қилиб олгунга қадар ва қисқа муддатда қуйилган омонатлар ҳисобидан кредит бериш ва бошқа актив операцияларга узоқ муддатли тартибда жойлаштирадилар. Жалб этилган маблағларнинг муддати келган пайтда эса банк омонатчилар олдидаги ўз мажбуриятларини муддатида бажариш имконига эга бўлмайди. Бунинг натижасида банк ўз тўлов қобилиятини йўқотади. Бундай ҳолат банкнинг ўз фаолиятига салбий таъсир кўрсатибгина қолмасдан, балки омонатчиларнинг молиявий аҳволига қолаверса, банк тизими фаолиятига салбий таъсир кўрсатади. Банк операцияларини бажариш бўйича лицензияси қайтариб олинган банклар бунга яққол мисол бўла олади.

Мазкур ҳолатларга йўл қўймаслик мақсадида банк амалиётида актив ва пассив маблағларнинг миқдори ва муддатларини баланслаш талаблари ўрнатилди. Бу тўғрида жаҳон банк тажрибасининг "банкнинг олтин қоидаси" деб номланувчи қоидаси амал қилади. Унга биноан банкнинг молиявий талаблари миқдори ва муддати унинг мажбуриятлари миқдори ва муддатларига мувофиқ келиши шарт.

Н4 - нормативининг иқтисодий мазмуни шундан иборатки, қай даражада жами баланс активларининг ликвид қисми талаб қилиб олингунга қадар бўлган мажбуриятларни бир вақтнинг ўзида қайтариши мумкинлигидир. Мадомики бундай муддатли омонатчилар ҳар қандай вақтда банкдан ўз омонатларини талаб қилишлари мумкин.

Юқоридаги шартлардан келиб чиққан ҳолда, мазкур норматив банк томонидан омонатчилардан жалб қилинган маблағлар муддати билан уларнинг актив операцияларга жойлаштириш муддатларига қатъий мувофиқ келишини талаб этади.

Шунинг билан бир қаторда мазкур меъёрнинг бузилиши халқ хўжалигида бўладиган ҳисоб - китобларни секинлаштиришга олиб келиши мумкин.

Қисқа муддатли ликвидлик кўрсаткичи банкнинг қайтариш муддати 30 кундан то 1 йилгача бўлган депозитлар, олинган кредитлари ва бошқа қарз мажбуриятларига нисбати билан характерланади.

Бунда: А - 30 кундан 1 йилгача муддатга берилган кредитлар.

Д - 30 кундан 1 йилгача муддатга жалб қилинган маблағлар ва депозитлар.

К - Банк сармояси.

Мазкур меъёрнинг энг юқори ўрнатилган миқдори 1 га тенг.

Бир қарз олувчига ва муассисга, банк акциядорларига молиявий жиҳатдан банкнинг қурби етмайдиган даражада катта миқдорда кредитлар берилиши тижорат банки учун жуда рисклидир. Шунинг учун "Бир қарз олувчига тўғри келадиган рискнинг энг катта ҳажми" меъёри ўрнатилади ва мазкур меъёр устидан қаттиқ назорат ўрнатиш талаб этилади.

Бунда: Кр - банк рискининг бир қарз олувчига тўғри келадиган жами суммаси қўшилган депозитлардан ташқари 75% балансдан ташқари мажбуриятлар.

К - банк сармояси.

Бу меъёр ҳукумат кафолати билан таъминланган кредитларга, жумладан, халқаро қарзлар бўйича такрор молияланадиган кредитларга тааллуқли эмасдир, қолган кредитлар учун қарз олувчи мажбуриятларининг умумий суммасидан республика давлат қимматли қоғозларни гаровга олиб, гаров суммасини 90% ҳажмда берилган қарзлар чегириб қолинади.

Ушбу меъёрга ўрнатилган энг юқори чегара 0,25 га тенг.

Бир қарз олувчига берилган кредитлар қўшилган (қ) шу қарз олувчига нисбатан берган, банк сармоясидан 15% ортиқ бўлган балансдан ташқари мажбуриятлар суммасининг 75% жамланган қарз "катта" кредит ҳисобланади. "Катта" кредитлар тижорат банки Кенгаши бир овоздан қабул қилган қарори асосида берилади ва бу қарзлар бошқарув томонидан алоҳида назорат қилиб борилади. Лекин банк Кенгашининг бундай кредитлар бериш тўғрисида қарор қабул қилиш билан боғлиқ ваколати Бошқарувга берилишга рухсат этилмайди.

Бундан ташқари шуни таъкидлаш лозимки, банк учун "катта" тоифага кирадиган ва бир қарз олувчига бериладиган кредитлар суммасини шу қарз олувчининг ўз маблағлари суммасидан оширмаслик тавсия этилади.

"Катта" кредитларнинг ҳаммасига тўғри келадиган рискнинг энг юқори миқдори "катта" кредитлар жами миқдорининг ўз маблағлари, яъни банк капитали нисбати билан аниқланади.

Бунда: СК - балансдан ташқари мажбуриятларнинг 75% билан ҳисобланган "катта" кредитларнинг жами суммаси.

К - банк сармояси.

Мазкур меъёр миқдори балансдан ташқари мажбуриятлар билан ҳисобланиб берилган "катта" кредитларнинг жами миқдори банк капиталининг 5 баробаридан ошмаслиги керак.

Бир омонатчига (кредиторга) тўғри келадиган рискнинг энг юқори меъёри олинган кредит ёки омонатнинг энг юқори миқдори ва битта депозиторнинг депозит ҳисобидаги қолдиқ қийматини банкнинг ўз маблағлари миқдорига нисбати билан аниқланади.

Бунда: О - олинган кредит ёки омонатнинг энг юқори миқдори ва битта омонатчининг ҳисобрақамидаги, жорий рақамидаги ва қимматбаҳо қоғозлар бўйича операциялар қолдиқлари.

К - банк сармояси.

Ушбу меъёр учун ўрнатилган энг юқори миқдор,

1997 йил 1 июлдан 1998 йил 1 январгача - 1,0;

1998 йил 1 январдан 1999 йил 1 январгача - 0,75;

1999 йил 1 январдан 2000 йил 1 январга - 0,50.

Қимматли қоғозлар билан бўлган операцияларда ўз маблағидан фойдаланиш кўрсаткичи банкнинг олди - сотди учун харид қилган нодавлат қимматбаҳо қоғозлари миқдорини ўз маблағларига нисбати билан белгиланади.

Бунда: Ц - олди - сотди мақсадида қимматбаҳо қоғозларни сотиб олишга йўналтирилган банкнинг ўз маблағлари.

АК - акционер капитали.

Ўрнатилган меъёрнинг энг юқори даражаси 0,25 га тенг.

Банкнинг инвестиция учун ишлатилган ўз маблағлари меъёри жами инвестиция миқдорини банк сармоясига нисбати орқали ҳисобланади.

Банкнинг бошқа банклар, корхоналар ташкилотлар устав фондига қўядиган жами инвестиция суммаси миқдорининг улуши банк сармоясининг 20% дан ва Низом фондининг 10% дан оширмаслик уқтирилган.

Мазкур меъёр учун ўрнатилган миқдор 0,5 га тенг.

Банк назоратининг яна бир муҳим соҳаларидан бири боғлиқ шахслар билан банк операцияларини ўтказиш ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикаси "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонунининг 26 - моддасига асосан банкка алоқадор бўлган шахслар билан банкка боғлиқ бўлмаган шахсларга нисбатан қулайроқ шартлар асосида битим тузишни таъқиқлайди ва Марказий банкка бундай битимлар бўйича чеклашлар белгилаш юзасидан ваколатлар берилган.

Банкнинг асосий акциядорлари, унинг раҳбарлари, ходимлари ва улар билан боғлиқ шахслар банк хизматларидан имтиёзли асосда фойдаланмасликлари ва амалдаги қонунларга риоя қилишлари керакдир.

Дахлдор шахслар - банк билан алоҳида муносабатда бўлган юридик ва жисмоний шахслар, хусусан:

"Йирик" ҳиссадор - бу, банк низом жамғармасидаги улуши 10 фоиздан ортиқ шахслардир.

Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, тижорат банклари дахлдор шахсларга имтиёзли шароит яратиб бермаслиги лозим. Имтиёзли шароит деганда қуйидагилар назарда тутилади:

Тижорат банклари томонидан уларнинг фаолиятининг дастлабки икки йили мобайнида дахлдор шахсларга кредит бериш таъқиқланади.

Бунда: КС - битта дахлдор шахсга берилган кредит миқдори.

АК - акционер капитал.

Банкнинг ҳар бир дахлдор шахсга берадиган кредит умумий суммаси банк сармоясининг 15 фоизидан ошмаслиги белгиланган, яъни:

Бунда: СКС - дахлдор шахсларга берилган жами кредитларнинг жами миқдори.

АК - акционер капитал.

Банк барча дахлдор шахсларга берадиган кредитлар умумий суммаси банк низом фондининг 100 фоизидан ошмаслиги лозим.

Бизнингг назаримизда, тижорат банклари юқорида санаб ўтилган иқтисодий меъёрларнинг белгиланган миқдорига ҳар доим амал қилиб боришни таъминлашлари учун қуйидаги соҳаларда самарали ишни ташкил этишлари лозим бўлади, яъни булар жумласига қуйидагилар киради:

Иқтисодий меъёрларнинг белгиланган миқдорларига амал қилмаган банкларга нисбатан Марказий банк томонидан жарималар солиш ва бошқа тегишли иқтисодий жазо чоралари кўриб борилади.