1 - §. Кредит шартномасининг мазмуни ва моҳияти

Бозор иқтисодиёти шароитида тижорат банки ва мижоз ўртасидаги кредит муносабатлар кредит шартномасига асосланади. Шу боис банк томонидан юридик ва жисмоний шахсларни кредитлашни ташкил этишнинг асосий хусусиятларидан бири - бу ҳар бир кредит битимининг шартномавий характерга эга эканлигидадир.

"Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонуннинг 31 - моддасида банклар ва уларнинг мижозлари ўртасидаги муносабатлари шартномалар асосида амалга оширилиши белгиланган бўлиб, амалиётда банклар ва мижозлар ўртасидаги ҳар бир кредит муносабати шартномавий характерга эга.

Банк ва қарз олувчи ўртасида тузилган кредит шартномаси кредит битимининг ҳуқуқий - иқтисодий шартларини аниқлайди. Ва бу шартлар кредит муносабатлари иштирокчиларининг мавқеидан қатъий назар ўзаро манфаатларга асосланган бўлади.

Кредит шартномаси юридик ҳужжат ҳисобланиб, унинг барча пунктлари бажарилиши томонлар учун мажбурийдир. Бу Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодекси билан белгилаб қўйилган.

Кредит шартномасининг моҳияти шундан иборатки, унга кўра банк (кредитор) шартномада кўрсатилган шартлар асосида ва унда белгиланган миқдорда қарз олувчига пул маблағларини кредитга бериш, қарз олувчи эса кредитни ва унга ҳисобланган фоизларни ўз вақтида қайтариб бериш мажбуриятини олади.

Кредит шартномасида томонларнинг номланиши, шартноманинг амал қилиш муддати, кредит битимининг предмети ва шартлари, томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, бу мажбуриятларни бажарилишининг ҳуқуқий кафолатлари кўрсатилган бўлади.

Кредит шартномаси одатда ёзма шаклда тузилади ва керакли шахслар томонидан имзоланади. ғзма шаклда тузилмаган кредит шартномаси ҳақиқий ҳисобланмайди.

Фуқаролик Кодексининг 744 - моддасига асосан кредит шартномасига кўра, бир тараф - банк ёки бошқа кредит ташкилоти (кредитор) иккинчи тарафга (қарз олувчига) шартномада назарда тутилган миқдорда ва шартлар асосида пул мабалғлари(кредит) бериш, қарз олувчи эса олинган пул суммасини қайтариш ва унинг учун фоизлар тўлаш мажбуриятини олади.

Кредит шартномаси:

Кредит миқдори ва унинг қайтарилиш муддати, фоиз миқдори ва уни тўлаш муддати, кредитнинг мақсади ва бошқалар кредит шартномасининг муҳим шартлари ҳисобланади.

Тижорат банки ва мижоз ўртасидаги кредит муносабатлари кредит шартномага асосланади. Ривожланган давлатлар банк тизимида ҳар қандай кредит муносабатлари унда иштирок этувчи томонларнинг мавқеидан қатъий назар ўзаро манфаатли шартномалар асосида амалга оширилади. Кредит шартномада қуйидаги асосий шартлар кўрсатилади.

1. Кредитнинг мақсади.

Тижорат банки учун кредитнинг қандай мақсадларга сўралаётганлиги муҳим ҳисобланади. Шартномада кредитнинг қайси мақсад учун ишлатилиши кўрсатилади. Кредитни қайси мақсад учун ишлатилишини корхоналар ўзларининг бизнес режасида кўрсатиб ўтишлари шарт. Бизнес режада кўрсатилган мақсад бўйича кредит суммаси ўтказилиб берилади ва корхонанинг кейинги фаолияти ҳам банк томонидан шартнома асосида назорат қилиб борилади. Тармоқлардаги ўзаро номутаносибликлар, ўша тармоқда фаолият кўрсатувчи корхоналарнинг ҳолатига кучли таъсир кўрсатади. Тижорат банки мана шу омилларни ҳисобга олиши керак.

2. Кредит суммаси.

Кредит шартномасида кредитнинг суммаси мижознинг гаровга қўйган мулкининг 120 фоизи миқдорида ёки кафолатланган сумма миқдорида белгиланиб кўрсатилади. Тижорат банки мижоз аризасида кўрсатилган суммани ҳар томонлама асослаб бериши керак. Одатда мижозлар ўз имкониятларини максимал даражада баҳолаб келадилар. Тижорат банклари керакли ҳолларда кредитланаётган объектни тўла ўрганиб чиқиш учун мутахассисларни жалб қилиши мумкин.

3. Кредитнинг фоиз ставкаси.

Ҳозирги кунда кўпгина тижорат банклари қайта молиялаш ставкасини ва жалб қилган ресурсларининг баҳосини ҳисобга олган ҳолда ўзларининг кредит сиёсатига мувофиқ мустақил ўрнатади.

4. Кредитни қайтариш муддати.

Шартномага асосан кредитдан фойдаланиш муддати келганда кредит олган корхона муддатида кредитни қайтармаса, муддати ўтган қарз ҳисоб рақамига чиқарилади. Ҳар ойнинг биринчи кунига ҳар ой учун олинадиган фоиз суммасини ўз вақтида тўлаб бормаса, муддати ўтган фоиз ҳисобланиб борилади. Кредит учун олинадиган фоиз бир неча марта муддати ўтган фоиз ҳисоб рақамига чиқса, банк кредитни муддатидан олдин ёпишга фармойиш беради. Барча ссуда операциялари шу ҳисоб рақам орқали олиб борилади. Кредит суммаси банкнинг ўз маблағлари ҳисобидан вакиллик ҳисоб рақами орқали тўлаб берилади.

Республикамизда қисқа муддатли кредитлаш ва умуман тижорат банклари томонидан кредит бериш "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги Қонунга асосан олиб борилади. Банклар томонидан кредит бериш кредитлашнинг асосий тамойиллари асосида амалга оширилади. Улар қуйилагилардан иборат:

  1. Кредитнинг мақсадлилиги.
  2. Кредитнинг таъминланганлиги.
  3. Кредитнинг муддатлилиги.
  4. Кредитнинг қайтарилиши.
  5. Кредитнинг тўловлилиги.

Кредитнинг ушбу тамойиллари ва мижознинг баланси асосида молиявий аҳволи ва кредитга лаёқатлилиги аниқланиб мижоз билан банк ўртасида кредит шартномаси тузилади.

Кредит шартномаси ҳуқуқий жиҳатдан бир қатор хусусиятларга эга. Ўзининг ҳуқуқий табиатига кўра кредит шартномаси томонларнинг мақсадларини ва шу мақсадларнинг амалга ошишини бирлаштиради. Мақсад сифатида кредит шартномаси банкнинг маълум шартлар асосида ссуда бериш розилиги ва қарз олувчининг уни маълум даврдан сўнг қайтариб беришга тайёрлигини акс эттиради. Мақсадларнинг бажарилиши сифатида кредит шартномаси ссуда бериш ва тўлаш бўйича аниқ ҳаракатни кўзда тутади. Мижознинг ссудани қайтариш бўйича мажбуриятлари шартномани имзолашдан олдин амалга оширилган бўлса ҳам, фақатгина ссуда олингандан сўнг пайдо бўлади. Кредит шартномаси, шунингдек, кредит битимининг иқтисодий шартларини тартибга солади. У бир томондан мижоз талабининг тўлароқ ҳисобини, иккинчи томондан эса, банкни кредит рискидан сақлашнинг мувофиқ механизмини таъминлаб беради.

Ҳар бир кредит шартномасида унинг предметини аниқловчи пункт бўлади. Лекин унинг таркиби мижозлар талабига қараб турлича бўлиши мумкин.

Кредит шартномаси қарз шартномасининг бир тури ҳисоблансада, у қарз шартномасидан фарқ қилади. Бу фарқни қуйидаги жадвалда кўриш мумкин.

Кредит шартномаси (Фуқаролик кодексининг 744 - 748 моддалари) Қарз шартномаси (Фуқаролик кодексининг 732 - 743 моддалари)
Асосан банклар, бошқа кредит ташкилотлари кредит бериши мумкин Барча жисмоний ва юридик шахслар бошқа шахсларга қарз бериши мумкин
Банкдан кредит сифатида фақат пул маблағлари берилади Қарз сифатида эса пул маблағлари ва бошқа ашёлар берилиши мумкин
Доимо ёзма шаклда тузилиши керак Баъзи ҳолларда қарз шартномаси оғзаки шаклда ҳам тузилиши мумкин
Кредит шартномаси консенсуал шартномадир Қарз шартномаси реал шартномадир, яъни у пул ёки ашёлар қарз олувчига топширилиши билан тузилган ҳисобланади
Кредитор томонидан қарз олувчига, ҳатто шартнома тузилгандан кейин ҳам кредит суммаси бутунлай ёки қисман берилмаслиги мумкин Қарз берувчи қарз олувчига қарз суммасини беришдан бош тортишга ҳақли эмас, чунки қарз суммаси берилмаган тақдирда, қарз шартномаси тузилмаган бўлиб қолади

Банк билан мижоз ўртасида кредит шартномасини тузишда барча шартномалар учун зарур бўлган қуйидаги асосий талаблар инобатга олинса мақсадга мувофиқ бўлиши мумкин:

  1. барча ҳуқуқ ва манфаатларни тўлиқ ҳимоя қилиш имконини берувчи, барча ҳолат ва вазиятлар учун тўғри келувчи универсал шартномалар шакли мавжуд эмас. Барча ҳолат ва вазиятларни ўз ичига қамраб оладиган шартнома шаклини ишлаб чиқиш имкони йўқ;
  2. шартнома (бизнинг ҳолатда кредит шартномаси) - индивидуал характерга эга бўлган расмий юридик ҳужжатдир;
  3. аниқ кредит шартномасини тузишда, кредит олиш учун мурожат қилган мижозларга алоҳида (индивидуал тарзда) ёндашиб, уларнинг ҳуқуқий мақоми, ташкилий - ҳуқуқий шакли ва кредитланаётган лойиҳанинг хусусиятига эътибор берилиши мақсадга мувофиқдир.

Шартнома тузиш жараёнига юридик ва иқтисодий жиҳатдан пухта, аниқ, талаб даражасида ижодий ёндашиши керак.