3 - §. Ссуда ҳисобварағидан кредит бериш ва қайтарилиш тартиби

Ўзбекистон Республикаси Тижорат банклари алоҳида бир кредит муассаса сингари ўзининг кредит сиёсатига эга. Яъни ҳар бир банк ўзининг бўш тўрган маблағларини ўзи хоҳлаган йўналишга, кўпроқ даромад олишга йўналтирадиган бўлди.

Мижоз ссуда олиш учун банкка белгиланган тартибда ҳужжатлар пакетини расмийлаштириб топширганидан кейин кредит коммисиясининг қарорига кўра кредит бериш лозим деб топиллиб, банк ва кредит олувчи ўртасида имзоланган кредит шартномасига асосан мижозга кредит берилади. Бунинг учун мижозга алоҳида ссуда ҳисобварағи очилади.

Ушбу ҳисобрақамининг дебетида мижозларга ссудалар берилади. Банк томонидан берилган ссудалар қайтарилганда ёки муайян ссуданинг мақоми ўзгариши муносабати билан бошқа турга ўтказилаётганда ва ушбу ссудалар бўйича кўрилган зарар қопланаётганда тегишли ссуда ҳисоб рақамлари кредитланади.

Берилган ссудалар бўйича кўрилиши мумкин бўлган зарарлар учун заҳиралар банкнинг ҳаражатлари ҳисобидан яратилади. Ушбу заҳиралар қарздорнинг молиявий ҳолатини берилган ссуданинг таъминланганлиги ва қайтмаслик рисклари баҳолаш натижасида яратилади.

Демак, банкларда ссуда операцияларини олиб бориш учун қуйидаги ссуда ҳисобрақамлари очилади.

12100 - бошқа банкларга берилган қисқа муддатли ссудалар.

12300 - ҳукуматга берилган қисқа муддатли ссудалар.

12500 - жисмоний шахсларга ва юридик шахс мақомига эга бўлмаган шахслар бериладиган қисқа муддатли ссудалар 12100 - давлат корхоналарига берилгган қисқа муддатли ссудалар.

12900 - қўшма корхоналарга берилган қисқа муддатли ссудалар.

13100 - xycycuй корхоналар ва нодавлат корпорацияларига берилган қисқа муддатли ссудалар.

Бу асосий ҳисобварақларнинг дебет томонида тегишли банк корхона, ташкилот, жисмоний шахсларга берилган қисқа муддатли кредитлар, кредит томонида уларнинг қайтарилиши акс этади. Юқоридаги ҳисобварақларнинг барчаси бир қатор суб ҳисобварақларни ўз ичига олиб, уларда муддатли, муддати ўтган, қайта кўрилаётган ссудалар бўйича алоҳида - алоҳида ҳисоб юритилади.

Агар харид қилинган товарнинг ҳақини дарҳол тўлаш лозим бўлса, лекин бунинг учун фирманинг ўз маблағи етмаса, бундай ҳолларда фирмада бир марталик қарз маблағларига эҳтиёж пайдо бўлади. Бу эҳтиёжни қондириш учун "кредит линияси очилмаган" ссуда ҳисоб варағидан фойдаланилади. Бундай ҳисоб варақдан кредит бериш бир марта ссуда бериш йўли билан амалга оширилади. Бундай ссуданинг ҳар бири бўйича банк алоҳида қарор қабул қилади.

Корхона ва ташкилотларга ёки алоҳида олинган жисмоний шахсларга ссуда ҳисоб варағи очилгандан сўнг улар бўйича ссуданинг берилиши ва қайтарилиши бўйича операцияларни амалга ошириш мумкин. Ҳар бир ссуданинг берилиши кредит коммисияси фармойиши асосида амалга оширилади, яъни кредит бўлимига мижозга ссуда бериш тўғрисидаги фармойишини ҳисоб операцион бўлими масъул ижрочиларига берадилар. Масъул ижрочилар фармойишда кўрсатилган реквизитлар асосида ссуда бериш бўйича бухгалтерия проводкаларини бажарадилар. Ссуда ҳисобварақларининг ўзи муддатли, муддати ўтган, қайта кўрилаётган каби ссудалар бўйича алоҳида юритилади.

Қуйида биз хусусий корхоналарга ва нодавлат корхоналарга ссуда бериш проводкалари билан танишиб чиқамиз.

Хусусий корхоналарга ва нодавлат корпорацияларига берилган "қисқа муддатли ссудалар" номли баланс ҳисоб рақами очилади. Бу ҳисобрақам бир қатор субҳисоб рақамларни ўз ичига олади.

13101 - "Хусусий корхоналар ва нодавлат корпорацияларига берилган қисқа муддатли ссудалар."

13105 - "Хусусий корхоналар ва нодавлат корпорацияларига берилган муддати ўтган ссудалар."

13109 - "Хусусий корхоналар ва нодавлат корпорацияларига берилган қисқа муддатли, шартлари қайта кўриб чиқиладиган ссудалар."

Ссуда берилаётганда корхонанинг ҳисоб - китоб ҳужжати тўланаётган бўлса, пул ўтказилиши лозим бўлган мол сотувчи ёки хизмат кўрсатган корхона ҳисоб варағига ссуда суммаси ўтказилади. Пул туширилиши лозим бўлган корхонага бошқа банк бўлими хизмат кўрсатса ссуда суммаси ссуда бераётган банкнинг вакиллик ҳисоб варағи орқали тегишли банкга ўтказилади.

Ссуда бераётганда қуйидаги бухгалтерия проводкаси амалга оширилади.

Дебет 13101 - Хусусий корхоналар ва нодавлат корпорацияларига берилган қисқа муддатли ссудалар.

Кредит 10301 - Банкнинг вакиллик ҳисоб варағи ёки маҳсулот сотувчи корхона ҳисобварағи.

13101 ҳисобваракида банк томонидан хусусий фирмалар ширкатлар ва жамоа хўжалиги ҳамда корхоналари нодавлат корпорациялар ва шу каби хусусий мулкчилик шаклига эга бўлган корхоналарга берилган қисқа муддатли ссудаларнинг ҳисоби юритилади. Бу ҳисобрақам бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир қарздор ва ссуда турлари бўйича алоҳида шахсий ҳисоб варақаларда олиб борилади.

Ссуда олувчи ва банк ўртасидаги тузилган кредит шартномасига биноан ссуданинг қайтариш муддатлари белгиланади. Ссуданинг қайтариш муддати тугагандан сўнг ссуда қайтариш бўйича бухгалтерия проводкалари қуйидаги кўринишда бўлади.

Дебет 20208 - Ссуда олган хусусий корхонанинг талаб қилгунча сақланадиган ҳисоб варағи.

Кредит 13101 - Хусусий корхоналар ва нодавлат корхоналарига бериладиган қисқа муддатли ссудалар.

Бу бухгалтерия проводкаси мижознинг талаб қилгунча сақланадиган депозит бўйича ҳисобварағида ссудани қайтариш учун етарли пул маблағлари бўлган ҳолда амалга оширилади. Агар қарздорнинг қарзни қайтаришга маблағи бўлмаса, ссуда суммаси, 13101 "Муддати ўтган хусусий корхоналарга ва нодавлат корпорацияларига берилган ҳисоб варағи"га ўтказилади.

Бу операция бўйича қуйидаги бухгалтерия проводкаси амалга оширилади.

Дебет 13105 - Хусусий корхоналарга берилган муддати ўтган қисқа муддатли ссудалар.

Кредит 13101 - Хусусий корхоналарга берилган қисқа муддатли ссудалар.

Қайтариш муддати келганда тўланмаган ва шундан сўнг 90 кун ўтгандан сўнг қайтиб келмаган ссудалар 13109 "Хусусий корхона ва нодавлат корпорацияларга берилган қисқа муддатли шартлари қайта кўриб чиқиладиган ссудалар" баланс ҳисоб варағига ўтказилади.

Корхона ҳисобварағига пул келиб тушгандан сўнг ссудани қайтариш бўйича бухгалтерия проводкалари бажарилади.

Шундай қилиб, кредит берилганда:

Дебет - 13101

Кредит - 10301

Кредит қайтарилаётганда:

Дебет - 20208

Кредит - 13101 тариқасида банк проводкаси амалга оширилади.