3 - §. Тижорат банклари кредит потенциали ва унинг пассив операцияларга боғлиқлиги
Тижорат банклари фаолиятининг асосий тамойилларидан бири бу реал мавжуд ресурслар доирасида иш юритишдир. Бу дегани тижорат банклари нафақат ўз ресурслари ва кредит қўйилмалари миқдори мос келишини таъминлаши, балки ўзининг ликвидлигини ҳам таъминлаши керак. Агар банк маблағларини қисқа муддатга жалб этиб узоқ муддатга кредит берадиган бўлса, у ҳолда банк ликвидлиги хавф остида қолади. Банк активлари таркибида кўп миқдорда риск даражаси юқори ссудаларнинг мавжудлиги банк ўз маблағларининг салмоғини оширишини талаб этади. Реал жалб қилинган ресурслар доирасида ишлаш тамойили - жалб қилинган депозитларга банк қизиқишининг ўсишига, давлат миқёсида бўш қолган кредит ресурслари учун соф рақобат ривожланишига олиб келади. Пассивлар учун кескин кураш банкларнинг ўз ресурсларини шакллантиришнинг самарали усулларини излашни талаб қилади. Иқтисодий мустақиллик банкнинг ўз маблағлари ва жалб қилинган маблағларини мустақил бошқаришни, мижоз ва омонатчиларни эркин танлашни, солиқлар тўлагандан кейин қолган даромадга мустақил эгалик қилишни назарда тутади.
Тижорат банкларининг кредит потенциали - бу жалб қилинган маблағларнинг кредит ва банкнинг бошқа актив операцияларини амалга оширишнинг иқтисодий чегараси ҳисобланади. Иқтисодиётдаги бўш пул маблағларининг тижорат банклари томонидан жалб қилиниши улар иқтисодий фаолиятининг асосини ташкил этади. Банклар томонидан жалб қилинган маблағларнинг барчаси кредит учун ишлатилмаслиги мумкин. Кўп банкларда жалб қилинган маблағларнинг асосий қисми муддатсиз депозитлар зиммасига тўғри келади. Банк томонидан берилган кредитлар тўхтовсиз ҳаракатда бўлиб кредит мультипликациясини ташкил этади. Кредит мультипликацияси орқали муомаладаги пул оқими кўпаяди.
Кредит мультипликациясини қуйидаги жадвал орқали ифодалаш мумкин.
13 - жадвал
| Банклар | Депозит | Кредит | Мажбурий захира |
|---|---|---|---|
| 1 | 2 | 3 | 4 |
| Банк "А" | 1000 | 800 | 200 |
| Банк "Б" | 800 | 640 | 160 |
| Банк "В" | 640 | 512 | 128 |
| Банк "Г" | 512 | 409,6 | 102,4 |
| Жами: | 5000 | 4000 | 1000 |
А Банк томонидан жалб қилинган депозит турли банк операцияларига йўналтирилиши натижасида у бошқа (Б, В, Г, … ва ҳ.к) банкларга тушади. Албатта, ҳар бир банкда 20 фоиз мажбурий захирага ўтказилишини инобатга олсак 1000 бирлик депозит чексиз ўсиб бориши мумкин.
Умуман олганда, тижорат банкларининг кредитлаш қудрати жалб қилинган маблағлар, яъни депозитларнинг умумий суммаси билан мажбурий захира ҳамда тижорат банклари томонидан ўз ликвидлигини таъминлаш учун ажратмалар айирмасидан иборат бўлиши мумкин.
Ликвидлилик шартларини ҳисобга олган ҳолда тижорат банкларининг кредит қудратини жами маблағлар барқарорлиги жиҳатидан 3 гуруҳга бўлиш мумкин:
а) Банкларнинг ўз капиталари;
б) Муддатли депозитлар;
в) Бошқа банклардан олинган кредитлар.
а) Жами муддатсиз жамғармалар.
Барқарор бўлмаган маблағлар деганда - банкларга вақти - вақти билан (даврий) келиб тушадиган маблағлар тушунилади.
Тижорат банкларининг кредитлаш имкониятига ликвидлиликни таъминлаш учун ажратилиши мумкин бўлган резервни инобатга олмасдан, фақат мажбурий захиралар фондига ажратмалар таъсир қилади деб қарайдиган бўлсак, унинг салмоғини қуйидаги жадвалдан кўришимиз мумкин.
14 - жадвал
Тижорат банки бўйича жалб қилинган банк ресурслари ва улар бўйича кредитлаш қудратини аниқлаш.
(млн. сумда)
| Банк жалб қилган ресурслар | 01.01.1998 | 01.01.1999 | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Маблағлар қолдиғи | Мажбурий захира | Кредитлаш қудрати | Кредит потенциали | Мажбурий захира | Кредит потенциали | |||
| Фоизда | Сумма | Фоизда | Сумма | |||||
| 1. Талаб қилингунча депозит | 51552,0 | 20 | 10310,4 | 41241,6 | 498488 | 20 | 99698 | 398790 |
| 2. Жамғарма депозитлар | 22,0 | 20 | 4,4 | 17,6 | 35 | 20 | 7 | 28 |
| 3. Муддатли депозитлар | 30000,0 | 20 | 6000,0 | 24000,0 | 10160 | 20 | 2032 | 8128 |
| 4. Банклараро кредит | 72718,3 | - | - | 72718,3 | 154256,0 | - | - | 154256,0 |
| 5. Марказий банк кредити | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Жами: | 154292 | - | 16314,8 | 137977,3 | 662939 | - | 101737 | 1161202 |
Жадвалдан кўринадики, банк ресурсларида асосан талаб қилингунча депозитлар ва муддатли депозитларини улуши каттадир.
Тижорат банки йиққан ресурсларининг қарийб 20 фоизини мажбурий захиралар фондига ўтказадиган бўлса, у 80 фоиз ресурсини ва яна унинг ликвидлигини таъминлаш учун резервларни ташкил қиладиган бўлса, у жалб қилган ресурсларидан 60 - 70 фоизини ўзининг актив операцияларини амалга ошириш учун йўналтириши мумкин.
Тижорат банки томонидан жалб қилинган ресурслардан мажбурий резервларга ўтказиладиган маблағларни янада кўпроқ қуйидаги тижорат банки бўлими мисолида кўриб чиқамиз.
15 - жадвал
Тижорат банки бўйича мажбурий захираларга ўтказилиши лозим бўлган маблағлар (01.03.2002 й).
| Маблағлар таркиби | Баланс ҳисоб варағи | Маблағ қолдиғи | Мажбурий захира | Депонентлаштириладиган сумма |
|---|---|---|---|---|
| 1. Талаб қилиб олинадиган депозитлар | 20200 - 20202, 20206, 20296 | 381791 | 20 | 76358 |
| 2. Жамғарма депозитлар | 20400 - 20402, 20406 | 0 | 20 | 0 |
| 3. Муддатли депозитлар | 20600 - 20602, 20606 | 0 | 20 | 0 |
| 4. Бошқарув чеклари | 21202 | 0 | 20 | 0 |
| 5. Мижозларнинг аккредетив бўйича депозитлари | 22602 | 0 | 20 | 0 |
| 6. Ишонч ҳаражатлар ва импортга тратталарга аккредитив билан бирга депозитлари | 22606 | 0 | 20 | 0 |
| 7. Республикага қарашли бюджет ташкилотларининг маблағлари | 23404 | 107381 | 20 | 21476 |
| 8. Махсус фондлар | 23416 - 17515 | 0 | 20 | 0 |
| 9. Маҳаллий бюджетдан молиялаштириш маблағлари | 23424, 23426 | 0 | 20 | 0 |
| 10. Маҳаллий бюджет маблағлари | 23430, 23432 | 11108 | 20 | 2222 |
| 11. Ҳаракатсиз депозитлар (мажбуриятлар) | 29842 | 5138 | 20 | 1028 |
| 12. Бошқа кредитлар | 29846 | 0 | 20 | 0 |
| 13. Бошқа мажбуриятлар | 29896 | 0 | 20 | 0 |
| Жами: мажбурий резервга ўтказиладиган маблағлар | 101084 | |||
Юқоридаги жадвалда тижорат банклари томонидан жалб қилинган ресурслар, улар қайси манбадан жалб қилинишидан қатъий назар, улар бўйича мажбурий захиралар фондига 20 фоиз миқдорида маблағ ўткизиши лозимлиги кўрсатилган.
Тижорат банклари Республика Марказий банкига депозит қўядиган мажбурий резервлар меъёрини белгилаш муомаладаги пул массаси ҳажмини бошқаришнинг асосий иқтисодий усулларидан бири ҳисобланади.
"Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси қонунига мувофиқ Марказий банкда Тижорат банкларининг мажбурий резервлари фондини шакллантиришнинг қуйидаги тартиби белгиланади.
Марказий банкда депозитга қўйиладиган мажбурий резервлар фонди тижорат банкларинниг йўқлаб олинадиган, муддатли омонатлар ҳамда депозитлар бўйича мажбуриятларига нисбатан фоиз ҳисобида белгиланади. Бунда жалб этилган маблағлар таркибида қуйидагилар ҳисобга олинмайди: Ўзбекистон Республикаси Марказий банки берган кредит ресурслари, бошқа банклардан олинган кредитлар: Ўзбекистон Марказий банкининг аниқ мақсадли дастурларини амалга ошириш учун берган кредит ресурслар; Чет эл валютасидаги жорий ҳисоб варақларда турган маблағлар; Мажбуриятлар бўйича қўшилган, лекин ҳали тўланмаган фоизлар. Тижорат банклари мажбурий резервлар фондига қўядиган маблағлар меъёрларини Марказий банк бошқаруви омонатлар ва депозитларни жалб этиш муддатларига қараб белгилайди.
Марказий банкдаги мажбурий резервлар фондига қўядиган маблағларнинг депонентлаш ҳисоб - китобига қўшилиши керак бўлган 29802 баланс ҳисобварағи бўйича маблағлар суммаси аниқланаётганда 29802 ҳисобварағи пассив қолдиқда шу ҳисоб варақнинг алоҳида шахсий ҳисоб варақларидаги пассив қолдиқлар чегириб ташланиши керак:
Тижорат банклари мажбурий резервлар фондида депонентлаши керак бўлган маблағлар қолдиқлари ҳажмини Марказий банк муассасаси бош банк жойлашган ерда тижорат банкининг, жумладан, Ўзбекистон ҳудудида жойлашган филиалларнинг йиғма баланси бўйича тартибга солади. Марказий банк фармойишини олган тижорат банкларининг мажбурий резервлар фондига ажратмалари минтақавий филиал жойлашган ер бўйича тартибга солинади. Тартибга солиш ҳар ойнинг 1 - кунидаги баланс бўйича амалга қўйилган маблағлар суммаларини қўйилиши керак бўлган маблағлар ҳисоб варақлардаги қолдиқларга ҳамда амалдаги резерв талаблари меъёрларига асосланиб амалга оширилади.
Кўрсатилган санада тижорат банки (минтақавий филиал) резервларга қўйилиши керак бўлган маблағлар хажми хисоб - китобини чиқаради, бунда мажбурий резервлар фонди ҳисоб варағига амалда қўйилган суммани кўрсатиб, бу сумманинг меъёрга етмаган қисми учун ёзилган тўлов топшириқномаси нусхасини, шунингдек, 23416 ва 29802 баланс ҳисобварақлари маълумотларини илова қилади. Бу хужжатлар ойнинг 1 - куни учун банк балансини тақдим этиш юзасидан белгиланган муддатда баланс билан бирга Марказий банкка топширилади.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ҳисоб - китоб маълумотларини тегишли тижорат банки бўйича амалда резервга қўйилган маблағлар ҳажми билан солиштиради.
Тақдим этилган ҳужжатлар уларга мос келса, тижорат банки талабни бажарган ҳисобланади. Хужжатлар талабга жавоб бермаган тақдирда Марказий банк ҳисоб - китоб тақдим этилган кунини ҳисобга олмаганда, икки иш куни мобайнида тижорат банки билан бирга тегишли тарзда қайта ҳисоб - китоб қилади. Бундай ҳолларда Марказий банк ундан қўйилган сумма камомадини тўлдириш учун топшириқнома олади ёки унга мажбурий резервлар фондига қўйилган маблағнинг ортиқча қисмини қайтариб беради.
Мажбурий резервлар фонди тижорат банкининг вакиллик ҳисоб варағидан пул ўтказиш йўли билан шакллантирилади. Мажбурий резервлар ҳисобига даромад келтирувчи активларнинг хилма хил турлари ўтказилишига йўл қўйилмайди. Тижорат банкида мажбурий резервлар ҳисобига ўтказиш учун ликвид фондлар вақтинча етишмай турганда Марказий банк унга кредит бериши мумкин. Бундай кредит бериш шартлари кредит шартномасида белгилаб қўйилади.
Тижорат банкларининг умумий кредитлаш қудратига қуйидаги омиллар йиғиндиси объектив таъсир кўрсатади:
Қуйидаги ҳолларда кредитлаш қудратининг самарадорлигига эришиш мумкин:
Банк активларига йўналтирлган кредит ресурслари барқарорлигини таъминлашда маблағлар, манбалари муҳим аҳамият касб этади. Кредит ресурслари ҳам анъанавий равишда ўз ва қарз ресурслар ҳисобидан ташкил топади. Қарз маблағлари асосий ўринни эгаллаб, иқтисодий белгисига қараб депозит, жамғарма омонатлари ва пул бозори маблағлари шаклида бўлиши мумкин.
Тижорат банкининг кредитлаш қудратини оширишда:
Қўйидаги таянч сўзларга таъриф беринг
Ўз билимини текшириш учун саволлар