1 - §. Айланма маблағлар ва уларни ташкил қилишда банк кредитининг роли
Иқтисодиёт тармоқларини ривожлантириш ва шу асосда бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиб боришда айланма маблағлар муҳим ўрин тутади. Ҳозирги кунда Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантириш, пул муомаласини барқарорлаштириш асосида миллий пул бирлигини мустаҳкамлашнинг асосий йўлларидан бири - ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва уни такомиллаштиришдан иборат. Ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ва унинг самарадорлигини ошириш, хом ашё, материаллар, ёқилғи, энергия ва бошқа ресурслардан тўғри фойдаланиш, уларни ишлаб чиқаришда қўллаш, иқтисодлилик тамойилига риоя қилиш, материал харажатларини камайтириш, арзон, лекин сифатли материалларни ишлаб чиқаришда қўллаш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Шуни таъкидлашимиз лозимки, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва унинг самарадорлигини ошириш аввалом бор айланма маблағлардан тўғри фойдаланишга боғлиқ.
Ҳар бир хўжалик ўз ишлаб чиқаришини ташкил қилиш, ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олиш учун маълум қийматни аванслаштириши керак. Ишлаб чиқариш жараёнининг узлуксизлигини таъминлаш учун эса аванслаштирилган қиймат ишлаб чиқариш ва муомала сфераларида доимий равишда айланиб туриши зарур. Аванслаштирилган қиймат меҳнат воситалари ва предметларини сотиб олишга сарфланиши мумкин. Шу жиҳатдан ишлаб чиқариш воситаларини икки шаклдаги активларга, яъни узоқ муддатли ва активларга бўлиш мумкин. Узоқ муддатли активлар ишлаб чиқаришда узоқ йиллар давомида қатнашади. Эскириб бориши билан узоқ муддатли активлар ўз қийматини қисман янги яратилаётган маҳсулотга ўтказиб боради.
Айланма активлар узоқ муддатли активлардан фарқ қилиб, ишлаб чиқариш жараёнида бир марта қатнашади ва яратилган маҳсулотга ўз қийматини тўла ўтказади, шакли ўзгаради.
Айланма активлар айланиш жараёнида уч босқични босиб ўтади: пул, ишлаб чиқариш ва товарларни сотиш билан боғлиқ босқичлар.
Айланишнинг биринчи босқичида ишлаб чиқариш воситалари сотиб олинади (П-Т(и/в)). Корхоналарнинг ажратилган пул фондлари ишлаб чиқаришнинг ашёвий омилига айланади. Биринчи босқичнинг хусусияти шундаки, бу босқичда баъзи корхоналар ўз маблағлари етарли бўлмаган ҳолларда қарзга банк кредитини оборотга жалб қилишлари мумкин.
Айланма активлар айланишнинг иккинчи босқичи - ишлаб чиқариш босқичи (Т-и/ч-Т') бўлиб, бунда ишлаб чиқариш омиллари (иш кучи ва ишлаб чиқариш воситалари) қўшилиши юзага келади ва бу жараён айланма активлари айланиши иқтисодий моҳиятини янада чуқурроқ ифодалашга ёрдам беради. Чунки, иккинчи босқич асосий ва ҳал қилувчи босқич ҳисобланади. Бу босқичда янги қийматга эга бўлган янги маҳсулот яратилади. Иккинчи босқич, ишлаб чиқаришда самарадорликка эришиш омилларига бой бўлган босқич бўлиб, маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш учун: ишлаб чиқаришни моддий ресурслар билан тўлиқ ва ўз вақтида таъминлаш; материал ресурсларини иқтисод қилган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг таннархини арзонлаштириш; меҳнат ресурсларидан тўғри фойдаланиш зарур.
Айланма активлар айланишининг учинчи босқичи, (Т'-П')да янгидан яратилган маҳсулот реализация қилинади. Охирги босқичда айланма маблағлар яна бошланғич шакл - пул шаклига ўтади ва бу эса айланиш жараёнини бошидан бошлаш имконини беради.
Айланма активлар айланишининг учала босқичи бир - бири билан чамбарчас боғлиқ ва уларни ўрганиш катта аҳамиятга эга. Ишлаб чиқариш жараёнини тўғри ташкил қилиш, унинг узлуксизлигини таъминлаш, айланиш босқичлари бўйича активларни тўғри тақсимлаш ишлаб чиқаришда самарадорликка, корхоналар молиявий фаолиятининг яхши натижаларга эришишига олиб келиши мумкин.
Фондлар айланишининг асосий шакли - пул шакли ишлаб чиқаришни ташкил қилишда асосий рол ўйнайди. Шунинг учун улар айланишининг асосий шакли, жараён бошланишида пул маблағларини аванслаштириш ва жараён тугашида активларнинг пул шаклига ўтишидир. Ҳақиқатда пул маблағларини аванслаштирмасдан туриб фондлар айланишини бошлаш мумкин эмас ва шундан келиб чиққан ҳолда бошқа босқичлар ўз-ўзидан амалга оширилмайди.
Корхоналарнинг аванслаштирилган маблағлари натурал-ашёвий шаклда ва бошқа шаклда, яъни қиймат шаклида бўлиши мумкин. Активларнинг қайси бир турини мослаштиришга қараб, улар асосий ва айланма маблағларга бўлинади.
Аванслаштиришнинг хусусияти шуки, маблағлар корхона оборотида доимий равишда бўлиб туради ва активларнинг айланишига қараб ўз шаклини ўзгартириб туради. Активларнинг айланиши давомида айланма маблағлар пул шаклидан ишлаб чиқариш заҳиралари шаклига, ишлаб чиқариш заҳиралари шаклидан тугалланмаган ишлаб чиқариш (тайёр бўлмаган маҳсулот)га, тугалланмаган ишлаб чиқаришдан тайёр маҳсулот шаклига ўтади. Охирги босқичда маҳсулот сотилади, яъни товар шаклидан пул шаклига ўтади ва жараён бошида аванслаштирилган маблағлар келиб тушган тушум ҳисобидан тикланади. Айланма активлари ва уларнинг иқтисодий моҳияти тўғрисида охирги йиллар ичида бирорта ҳам йирик иқтисодий адабиёт ёзиб, чоп қилинган эмас. Шунинг учун айланма активлар тўғрисидаги баъзи бир мунозара бўйича 80-90 йиллар адабиётларигагина мурожаат қилишимиз мумкин.
Айланма активлар иқтисодий категория сифатида бир неча хусусиятларга эга. Шулардан бири - айланма ишлаб чиқариш ва муомала активлари учун аванслаштирилган қийматларни бир иқтисодий категория - айланма активлар категориясига бирлашишидадир. Баъзи иқтисодчилар айланма активларни иқтисодий категория сифатида қарамайдилар. Уларнинг фикрича, айланма фондларгина иқтисодий категория сифатида товар ишлаб чиқариш жараёнининг асосини ташкил қилади. Айланма активларнинг яна бир хусусияти - уларнинг ташкил қилиниши ва улардан фойдаланишдир.
Айланма активларнинг айланишини бошлаш учун аввалом бор аванслаштирилган қийматга эга бўлиш лозим.
Айланма активлар корхона балансининг актив қисмида кўрсатилиб қуйидаги таркибий гуруҳларга бўлинади.
I гуруҳ. Товар-моддий бойликлар, буларга:
1 ишлаб чиқариш заҳиралари;
2 тайёр маҳсулот;
3 товарлар киради.
II гуруҳ. Ишлаб чиқариш харажатлари, буларга:
1 тугалланмаган ишлаб чиқариш;
2 келгуси давр харажатлари ва бошқалар киради.
III гуруҳ. Пул маблағлари, буларга:
1 ғазнадаги пул маблағлари;
2 валюта маблағлари;
3 ҳисоб-китоб счётидаги пул маблағлари;
4 бошқа счётлардаги пул маблағлари киради.
IV гуруҳ. Дебиторлар, буларга:
1 харидор ва буюртмачилар билан ҳисоблашишлар;
2 бўнак тўловлари;
3 бюджет билан ҳисоб-китоблар;
4 ходимлар билан ҳисоб-китоблар;
5 шуъба корхоналар билан ҳисоб-китоблар;
6 уюшма корхоналар билан ҳисоб-китоблар;
7 таъсисчилар билан ҳисоб-китоблар;
8 бошқа дебиторлар киради.
Айланма активлар ўзининг қайси тармоққа қарашли эканлигига қараб айланиши даврида маълум хусусиятларга эга бўлади.
Айланма активларнинг айланиш давридаги хусусияти хўжалик субъектининг қайси тармоққа тааллуқли эканлигига боғлиқ. Мавсумий тармоқлар (қишлоқ хўжалиги, тайёрлов, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи тармоқлар)да айланма активларнинг айланиши бир текисда кечмайди.
Чунки бу тармоқларга айланма активларга бўлган эҳтиёж йилнинг фаслига, мавсумга қараб турлича бўлади. Масалан, қишлоқ хўжалигида қиш, баҳор ойларида айланма активларга бўлган талаб ошиши, кузга келиб айланма активларга бўлган талаб камайиши мумкин.
Қишлоқ хўжалиги ва шунга ўхшаган бошқа тармоқларда айланма активларга бўлган талаб банк кредитини жалб қилиш йўли билан қопланиши мумкин.
Мавсум билан боғлиқ бўлмаган тармоқлар (саноат, савдо, таъминот ва бошқалар)да айланма активларнинг айланиши (маҳсулот сотиб олиш, ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнини амалга ошириш) бир маромда кечиши мумкин. Шунга қарамасдан номавсумий тармоқларда ҳам материалларнинг мол етказиб берувчидан келиб тушишда, товар ортиқча ёки кам келиб тушганда, транспорт бўйича қийинчиликлар бўлганда, импорт моллар кўп миқдорда келиб тушганда, тайёр маҳсулотни сотиш жараёни ва бошқаларда айланма маблағларга бўлган талаб банк кредити ҳисобидан қоплаши мумкин.
1990 йилгача айланма активлар бўйича нормативлар ўрнатилган. Норматив - бу минимал миқдордаги заҳиралар бўлиб, улар доимо ҳўжалик субъектлари оборотида бўлиши лозим. Норматив миқдорини корхоналар ўз маблағидан қоплаши керак.
Охирги йилларда ҳўжалик субъектларининг айланма активларига норматив ўрнатиш яна амалиётда қўлланилмоқда.
Корхона ва ташкилотлар ўзида мавжуд захира ва ҳаражатлар суммасини хом чўт қилиш асосида ўтган даврда мавжуд маблағлар ва кутилаётган ўзгаришларни ҳисоб-китоб қилиш йўли билан кредитга бўлган талабни аниқлайдилар
Хўжалик субъектларининг айланма активлари қуйидаги манбалар ҳисобидан ташкил қилинади:
Хўжалик субъектлари ишлаб чиқариш ва товарларни сотиш жараёнини нормал олиб бориш учун товар-моддий бойликлар ва ишлаб чиқариш харажатларининг минимал миқдорида ўз айланма маблағларига эга бўлиши керак.
Корхоналарнинг ўз айланма маблағлари қуйидаги манбалардан ташкил топади:
а) давлат корхоналарида бюджетдан ажратмалар ҳисобидан;
б) юқори ташкилотларнинг ажратмалари;
в) таъсисчиларнинг пай бадаллари;
г) акциядор корхоналарда акциялар чиқариш ва сотиш йўли билан вужудга келадиган манбалар ҳисобидан.
Корхонанинг ўз айланма маблағлари унинг капиталида ўз ифодасини топади. Устав капитали асосан фойда ҳисобидан ёки қўшимча акциялар чиқариш ва сотиш ҳисобидан кўпайтириб борилади. Корхонанинг ўз капиталининг миқдори қанча юқори бўлса, унинг фаолияти шунчалик бошқа кредиторларга боғлиқ бўлмайди, яъни ўз айланма маблағларининг юқори салмоғи корхонанинг молиявий жиҳатдан мустақиллигидан далолат беради.
Айланма активларнинг иккинчи манбаси - банк кредити ва бошқа қарз маблағлари ҳисобланади. Корхонанинг нормал фаолиятини олиб бориш учун ўз айланма маблағлари етарли бўлмаса, оборотга қисқа муддатли банк кредитлари жалб қилиниши мумкин. Хўжаликлар фаолиятида бундай аҳвол мавсумий ва вақтинчалик заҳиралар ва харажатларни қоплаш, аккредитив очиш ва бошқа ҳисоб-китобларни амалга ошириш жараёнида ва бошқа шунга ўхшаш ҳолатларда юзага келади.
1 - жадвал
Айланма активларни ташкил қилиш манбалари
(фоиз ҳисобида)
| Манбалар | 01.01.1987 | 01.01.1990 | 01.01.1995 | 01.01.1999 | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Ўз айланма маблағлари | 25 | 30 | 39 | 52 |
| 2. | Банк кредитлари | 50 | 40 | 36 | 28 |
| 3. | Кредитор қарзлар | 14 | 16 | 15 | 14 |
| 4. | Бошқа манбалар | 11 | 14 | 10 | 6 |
| Жами | 100 | 100 | 100 | 100 |
Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, охирги йилларда айланма активларнинг манбасидаги корхонанинг ўз айланма маблағлари салмоғи ошиб бормоқда. 80-йиллардан айланма маблағларнинг 50 фоиздан ортиғи банк кредити ҳисобидан ташкил қилинган бўлса, 90-йилларнинг охирига келиб корхонанинг ўз маблағлари миқдори 52 фоизни ташкил қилган. Бу кўрсаткич хўжалик фаолиятини олиб бориш мустақиллигидан далолат беради.
Хўжалик субъектларининг айланма активларини ташкил қилишда кредитнинг ролини қуйидагилар билан ифодалаш мумкин:
Айланма активларнинг учинчи манбаси - кредитор қарзлардир.
Кредитор қарз шаклидаги маблағлар корхонага тегишли бўлмаган маблағлар бўлса-да, улар корхона оборотида доимо иштирок этади. Шу туфайли улар айланма активларнинг манбаи ҳисобланади. Кредитор қарзларга қуйидагилар киради:
Айланма активларнинг бошқа манбаларига моддий рағбатлантириш фонди ва бошқа фондлар қолдиқлари кириши мумкин. Корхоналарнинг молиявий аҳволи ижобий бўлса, у ўз вақтида банк кредитини тўлаши, мол етказиб берувчилар билан ҳисоб-китоб қилиши, иш ҳақини тўлаши, бюджетга тўловларни ўз вақтида амалга ошириши мумкин.
Корхонанинг молиявий аҳволи ёмонлашганда тўланмаган қарзлар ҳосил бўлади. Тўланмаган қарзлар:
а) банк кредитлари бўйича;
б) мол етказиб берувчиларга ўз вақтида тўланмаган қарзлар;
в) иш ҳақи бўйича тўланмаган қарзлар ва бошқалар бўйича юзага келади.
Тўланмаган қарзларнинг юзага келиш сабаблари корхона кўзлаган режаларининг амалга оширилмаганлиги, айланма активлардан фойдаланишида самарага эриша олмаслик ва бошқалар бўлиши мумкин.
Айланма активлардан фойдаланишда бўладиган камчиликлар:
Корхона ўз айланма активларининг ҳолатини, уларнинг самарадорлик кўрсаткичларини доимий назорат қилиб бориш лозим.
Айланма активлардан фойдаланишнинг самарадорлик кўрсаткичлари бўлиб:
а) айланма активларнинг кунларда айланиши;
б) айланма активларнинг айланиш коэффициенти;
в) корхонанинг ўз маблағлари билан таъминланганлик даражаси;
г) корхона оборотида мавжуд бўлган ўз айланма маблағлари каби асосий кўрсаткичлар ва бир неча қўшимча кўрсаткичлар мавжуд.
1. Айланма маблағ(актив)ларнинг кунларда айланиши (Ак.а.) айланма маблағлар бир марта айланиши (яъни П-Т...и/ч...Т'-П'гача) учун неча кун кетганлигини тавсифлайди ва қуйидаги формула бўйича аниқланади.
Бу ерда: Аў.қ. - Айланма маблағ(актив)ларнинг ўртача қолдиғи
К - ҳисобланаётган даврнинг кунлар сони (90 кун, 180 кун, 360 кун)
С - сотув ҳажми.
Айланма активларнинг кунларда айланиш сонининг қисқариши улар айланишининг тезлашувидан, бу ўз навбатида сотув ҳажми ва фойданинг кўпайишидан, аксинча ҳолат эса, корхонанинг молиявий аҳволининг танглигидан далолат беради.
2. Айланма активларнинг айланиш коэффициенти (Ка) маълум бир давр (1 йил, 6 ой, 1 ой) ичида айланма активлари неча марта айланганидан далолат беради ва қуйидаги формула бўйича аниқланади:
Айланма активлар маълум бир давр оралиғида қанча кўп айланса, унинг самарадорлиги шунча юқори бўлади, яъни шунча марта даромад олишга эришиш мумкин. Ҳар бир хўжалик субъекти ўзида мавжуд бўлган айланма маблағларнинг тезроқ айланишини таъминлаши лозим. Бу эса корхона тушумининг кўпайишига, унинг мол етказиб берувчилар, бюджет, банк ва бошқа субъектлар олдидаги мажбуриятларини ўз вақтида бажаришга имкон яратади.
3. Айланма активларнинг самарадорлигини ифодаловчи кейинги кўрсаткич - корхонанинг ўз айланма маблағлари билан таъминланганлик даражаси ёки мухторийлик коэффициенти (Км)дир. Бу кўрсаткич корхонанинг молиявий жиҳатдан мустақиллик даражасини кўрсатиб, ўз маблағлари манбаларини корхона балансининг жами пассивига бўлиш йўли билан аниқланади.
ЎзММ - ўз маблағлари манбаси (баланс 390 қатор);
Бп - баланс пассиви (550 - қатор).
Корхонанинг ўз маблағлари билан таъминланганлик даражаси 30 фоиз дан кам бўлмаслиги лозим. Агар бу кўрсаткич 60 фоиздан юқори бўлса, кредитлаш бўйича риск минимал бўлиши мумкин.
4. Корхона оборотида мавжуд бўлган ўз айланма маблағлари миқдори корхонанинг ликвидлилигини ифодалаши мумкин.
Бу кўрсаткич (ҲМА) қуйидагича аниқланади:
ҲМАқЎзММ - Уа.
Бу ерда: Уа - узоқ муддатли активлар (110 баланс қатори - 350 б.қ.) (қопланмаган зарарлар).
Агар корхонанинг узоқ муддатли активлари унинг ўз маблағлари манбасидан юқори бўлса, бундай корхоналар "ноликвид корхоналар" дейилади ва уларга кредитлар берилмайди.
Хулоса қилиб айтганда, айланма маблағ(актив)лари хўжалик субъектлари фаолиятининг асоси бўлиб, банк томонидан бериладиган кредитларнинг аксарият қисми айланма активларга йўналтирилади. Шу туфайли ҳар бир хўжалик субъекти айланма активларини тўғри ташкил қилмоғи, улардан фойдаланишда самарадорликка эришмоғи лозим.