Кириш
Бозор муносабатларининг муҳим бўғинларидан бири бўлган банк тизимини ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш замирида иқтисодиётни ривожлантириш, халқаро банк тизими талабларига мос келувчи маҳаллий банклар фаолиятини ташкил қилиш ва улар фаолиятини янада такомиллаштириш шу куннинг долзарб вазифаларидан ҳисобланади. Жамият яхши тараққий қилган банк тизими ва банклар фаолиятига эга бўлмасдан соғлом тараққий қилиши мумкин эмас.
Иқтисодиётни самарали бошқариш унинг муҳим субъекти бўлган банклар фаолиятини ўрганишни, уларнинг ишлаш усуллари, функция ва операцияларини билишни тақазо қилади.
Мазкур "Банк иши" курси Кадрлар тайёрлаш бўйича таълим стандартлари асосида ишлаб чиқилган намунавий ўқув дастури асосида яратилган, "Банк иши" курси "Пул, кредит ва банклар" назарий фанининг давоми бўлиб, бу фанда мавзуларни назарий жиҳатдан ёритиш билан биргаликда кўпроқ эътибор мавзуларни амалий жиҳатдан ўрганишга қаратилган.
Бу фан ёш банкирларга ва банк ишига қизиқувчиларга мутахассислик бўйича билим беришга, жумладан, банклар фаолиятини ташкил қилиш ва олиб бориш, банкларнинг турли бозор субъектлари билан муносабатларини ташкил қилиш ва умуман банк ишини ташкил қилиш асосларини ўргатишга мўлжалланган.
Банк махсус муассаса сифатида ўзига хос бўлга функция ва операцияларни бажаради. У бажарадиган бу функция ва операциялар банклар фаолиятининг қатор бошқа бозор муносабат субъектлари фаолиятидан ажралиб туршига асос ҳисобланади. Банкларнинг иш предмети бўлиб пул маблағлари ҳисобланиб, улар бозор муносабатининг бошқа субъектлари фаолиятида юзага келадиган пул муносабатларининг амалга оширилишида воситачи сифатида майдонга чиқадилар. Пул доимо ўзи билан эҳтиёткорона муомалада бўлишни ва сақлашни, уни кўпайтиришга ҳаракат қилишни, уни иқтисод билан самарали ва оқилона ишлатишни талаб қилади. Пулни тежаб тергаб ишлатадиган одам доимо пулга эга бўлиши, пулини ҳисобсиз сарфлайдиган киши ундан тезда ажралиб қолиши ва ночор аҳволга тушиши мумкин.
Банк бозор муносабатларининг бошқа субъектларидан фарқли ўлароқ пул билан ишловчи, вақтинча бўш турган пул маблағларини ўзида йиғувчи, уни пул зарур бўлган субъектларга вақтинча фойдаланишга бериб турувчи ва бу пул маблағларини самарали ишлатиш асосида ўз фаолиятини олиб борувчи муассаса ҳисобланади.
Банк ишини қонун ва қоидалар асосида аниқ ва самарали олиб бориш нафақат банк фаолиятини самарали қилади, балки бутун жамиятининг равнақ топишига, иқтисодиётнинг ривожланишига ва жамият аъзоларининг бойишига олиб келади.
Одатда иқтисодиётнинг ҳолати банклар фаолияти билан аниқланади. Банклар иқтисодиётни ҳаракатга келтирувчи орган ҳисобланиб моддий ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва олиб боришда воситачи сифатида, капитал айланишининг узлуксизлигини таъминлаш, бўш пул маблағларини йиғиш ва уларни пул зарур бўлган субъектлар ўртасида тақсимлаш бўйича фаолият олиб боради. Банклар фаолиятининг бошқа субъектлардан фарқли яна бир томони шундаки, улар асосан жалб қилинган маблағларга таяниб ишлайдилар. Бу эса ўз навбатида банк ишининг рисклилик даражасини оширади. Чунки банк бир томондан унга ўз жамғармаларини ишониб топширган юридик ва жисмоний шахслар олдида мажбуриятга эга бўлса, иккинчи томондан банк ўз акциядорлари олдида мажбуриятга эга. Шу сабаб банклар маблағларни доимо иқтисод қилиб иш олиб борадилар. Банклар фаолиятидаги бундай эҳтиёткорликни машҳур ёзувчи Марк Твен "Банкир шундай одамки, у қуёш чиқиб турганда сизга соябонини бериб турадию, ёмғир ёғиши билан уни сиздан тортиб олади" деб таърифлаган эди.
Банк иши бозор муносабатларининг ўзгаришига қараб ўзгариб боради, лекин улар тарихий ровжланишининг қайси даврини олмаган ўзига хос бўлган хусусиятларни классик функциялар ва операцияларни сақлаб қолганлар. Қадимдан ҳам банклар бўш турган пул маблағларини йиғиш, уларни сақлаш, пул зарур бўлган субъектларга вақтинчалик, қайтиб бериш ва тўловлилик шарти билан маблағларни бериб туриши каби операцияларни бажарганлар. Ҳозирги кунда ҳам банк фаолияти кўлами, мижозлари ва операция турлари кўпайган бўлсада, айнан банкка тегишли бўлган юқоридаги хусусиятлар сақланиб қолган ва янада мустаҳкамланмоқда.
Банк ишига илмий - амалий тараққиётни ўзида мужассамлаштирувчи фан сифатида қараш мумкин. Ҳозирги кундаги банклар олдинги банклардан кўра илғор, янги шаклларда ва янги технологияларда иқтисодиётнинг талабларига мос келувчи операциялар қўллаш орқали фаолият олиб бормоқдалар.
Жаҳон амалиётида банклар мижозларга 300дан ортиқ турли хил операцияларни тавсия қиладилар.
Ўзбекистон Республикасида ҳам банк тизимини эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш бораётган шу босқичда асосий мақсад банкларимиз фаолиятини халқаро банк амалиёти андозаларига яқинлаштиришдан, банкларнинг капиталини кўпайтирган ҳолда, уларни хусусийлаштириш, банклар фаолиятида янги замонавий технологиялар қўллаш ва умуман банклар фаолиятининг самарадорлиги орқали иқтисодиётнинг самарадорлиги ва барқарорлигига эришишдан иборат.
Мазкур "Банк иши" дарслиги банклар фаолиятини турли жиҳатларини ўзида мужассамлаштиршган бўлиб, у 3 асосий бўлимдан иборат.
Биринчи бўлим банклар ва банк тизими деб номланиб, бу бўлимда асосан "Пул, кредит ва банклар" назарий фанининг охирги бўлимларида кўриб ўтилган банк тизими ва унинг буғинлари Марказий банк ва тижорат банклари фролиятини ташкил қилишнинг ҳуқукий асослари, бу банкларнинг фаолият кўрсатишига бўлган талаблар, уларнинг фаолиятига рухсат бериш ва лицензияни бекор қилиш, бу банкларнинг асосий мақсад, вазифалари ва функциялари билан боғлиқ саволлар, тижорат банклари фаолиятининг Марказий Банк томонидан назорат қилишни, иқтисодий нормативлар уларга риоя килиш билан боглиғ мавзулар ёритилган. Банклар фаолиятини ташкил қлиш ва олиб бориш туғрисидаги қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатларга изоҳ берилган.
Дарсликнинг иккинчи бўлими тижорат банклари фаолиятининг иқтисодий асосларига бағишланиб, унда тижорат банклари ресурсларини ташкил қилиш, уларнинг таркиби ва манбалари, банк капитали, унинг таркиби, уни ҳисоблаш усуллари, тижорат банкларининг жалб қилинган маблағлари уларнинг таркиби, тижорат банкларининг активлари ва уларнинг сифат даражаси таҳлили, тижорат банкларининг даромадлари ва харажатлари уларнинг фойдаси каби мавзулар уз ифодасини топган. Шу бўулимда яна муҳим мавзулардан бири тижорат банкларининг ликвидлиги ва тўловга лаёқатлиги, банкнинг ликвидлигига таъсир қилувчи омиллар каби масалалар ҳам ёритилган.
Китобнинг учинчи кисми тижорат банклари бажарадиган операциялар ва кўрсатадиган хизматларга бағишланган бўлиб, тижорат банкларининг пассив ва актив операциялари, мижозларнинг кредитга лаёқатлилигини аниқлашда қулланиладиган молиявий коэффициентлар, қисқа муддатли кредитлаш асослари алоҳида кредит турлари ва уларни қўллаш имкониятлари, банклар томонидан берилган кредитларнинг таъминланганлиги, таъминланганлик турлари баён қилинган.
Мазкур бўлимда кредит шартнома, унинг бажарилиши, тижорат банкларининг лизинг, факторинг, форфейтинг операциялари кўриб чиқилган.
Бу бўлимнинг яна бир хусусиятли томони шундаки, унда шу кун иқтисодиётининг долзарб соҳаси бўлган кичик ва урта бизнес субъектлари фаолияти ва уларни кредитлаш асосларининг берилганлигидир.
Бу бўлимда яна тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан операциялари, банкларнинг фоиз сиёсати, банк рисклари ва уларни бошқариш масалалари, банкларнинг янги инновацион технологиялари ва хизматлари билан боғлиқ мавзулар ёритилган.
"Банк иши" дарслиги республикада яратилган илк дарслик бўлиб унда маҳаллий иқтисодиёт ва банкларимиз фаолиятининг баён қилиниши билан биргаликда хорижий банклар амалиёти, уларнинг хусусиятли ва фарқли томонлари ҳам кўриб ўтилган, банк амалиётида мавжуд баъзи муаммолар тўғрисида ҳам фикр юритилган. Китобда ҳар бир мавзунинг охирида талабалар билимини мустаҳкамлаш учун "таянч сўзлар" ва ўз билмини текшириш бўйича саволлар тавсия қилинган. Қўйилган саволларга тўлиқ жавоб бера олиши имкониятидан ташқари баъзи мавзулар бўйича талабаларга мавзу бўйича, ёки унда қўйилган муаммони ўрганмай ўз мустақил фикрини баён қилишга имкон берувчи эсселар ёзиши, ёзма хулосалар ва бошқалар ёзиш вазифаси юклатилади.
"Банк иши" фани тўлиқ ҳажмда Давлат таълим стандартининг "Банк иши" таълим йўналишида ўқитилади. Бу фан ўқув жараёнининг VI, VII, VIII семестраларида ўқитилади. Ўқиш жараёни маъруза, амалий дарслардан ташқари иш ўйинлари, аниқ масалалар ечиш, амалий ҳолат ва масалаларни муҳокама қилишни ўз ичига олади.
Мазкур фан бўйича келгуси банкирлар битирув амалиёт ўтайдилар ва курс иши, фанни ўрганишнинг охирида битирув малакавий ишини тайёрлайдилар.
Мазкур дарсликдан нафақат келгуси банкирлар, балки молия бухгалтерия ҳисоби ва аудит йўналиши битирувчилари, магистралар ва аспирантлар ҳамда банк ходимлари, фойдаланишлари мумкин.
Дарсликдан кадрлар малакасини ошириш, уларни қайта тайёрлашни ташкил қилишда фойдаланиш мумкин.
Дарсликни тайёрлашда мавзунинг назарий томони билан бирга банклар ва мижозларнинг амалий материаллардан, банк амалиётида фойдаланиладиган меъёрий ҳужжатлардан кенг фойдаланилган.
Дарсликда республикада банк ишини ташкил қилишнинг асосий йўналишлари билан биргаликда алоҳида мавзулар бўйича амалий материаллар, банк ишининг муҳим терминларнинг изоҳли луғати келтирилган банк амалиёти ҳам баён қилинган.
Мазкур дарсликни яратишда Тошкент Молия Институти "Банк иши" кафедраси мудири и.ф.д., проф. Ш. З. Абдуллаева, раҳбарилигидаги муаллифлар жамоаси жумладан, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқаруви раиси муовини и.ф.д., проф. А. Қ. Қодиров, Ўзбекистон Республикаси Акционер Тижорат "Тадбиркор банки" раиси муовини и.ф.н., проф. Т. М. Қоралиев, Минтақавий Банк Ўқув Маркази директори и.ф.н., доц. З. А. Холмахмодов, Ўзбекистон Республикаси Марказий Банк Ўқув Маркази директори С. Х. Норқобилов, ЎзДЭУ банк ходими и.ф.н О. Ф. Абдусалямова, "Банк иши" кафедраси ўқитувчиларидан и.ф.н., доц. С. Ю. Арзуманян, и.ф.н., доц. И. А. Муругова, доц. К. Н. Наврузовалар иштирок қилишган.
Муаллифлар жамоаси Тошкент Давлат Иқтисодиёт Университети "Халқаро молия ва банк иши" кафедраси аъзолари ва унинг мудири и.ф.д., проф. Ў. Рашидовга, Ўзбекистон Республикаси Марказий Банк раиси муовини и.ф.н. Ш. М. Тошмуродовга, и.ф.д., проф. А. В. Ваҳобовга, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиш акдемияси профессори, и.ф.д.,проф. Т. С. Маликовга мазкур китобга тақриз берганлиги учун миннатдорчилик билдиради.
Дарслик бўйича фикр - мулоҳазаларингиз бўлса, Тошкент - 84, Х.Асомов кўчаси, 7 уй "Банк иши" кафедрасига юборишингиз мумкин.
Сизнинг фикрларингиз мазкур дарсликни қайта нашр қилишда, унинг сифатини яхшилашга ёрдам беради деган умиддамиз.