3.2. Ўзбекистонда мулк шакллари ва корхоналар, уларнинг турлари ва моҳияти.
«Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг 4 моддасига кўра қуйидаги мулк шакллари ажратилади:
Тадбиркорлик фаолиятининг ёки кичик бизнеснинг дастлабки босқичларидаги асосий масала - уни ташкил этиш шакллари масаласидир.
Тадбиркорлик ва бизнесни ташкил этиш шакллари турли хил адаби¸тларда турлича ном билан аталади.Х)*
Амалиётда тадбиркорлик юқорида кўрсатилган мулк шакллари асосида қуйидаги турларда ташкил этилади:
Якка хўжалик (хусусий ва оила хўжалиги, шахсий хўжалик)
Бошқача қилиб айтсак:
♦Коммерция ташкилотлари, яъни буларга ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи корхоналар, фирмалар, компаниялар киради;
♦ Савдо ташкилотлари. Булар – коммерция билан шуғулланувчи товарларни олди - сотди ишлари, хизмат кўрсатиш билан шуғулланувчилар;
♦ Банклар, фонд биржалари, суғурта ва траст компаниялари. Улар молиявий бизнесда валюта ва қимматли қоғозлар билан шуғулланадилар.
II. Мулкка қўшган хиссасига кўра: унитар корхона ва командит ширкат хўжалиги ажратилади.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексида кўрсатилишича:
Унитар корхона1 – бу ўзига бириктириб кўйилган мол - мулкка
нисбатан мулкдор томонидан мулк хуқуқи берилмаган тижоратчи ташкилотдир.
«Унитар» лотин тилидан олинган бўлиб, бирлик (рус тилида единство) деган маънони беради.
Унитар корхонанинг мол - мулки бўлинмасдир ва у қўшилган хиссалар (улушлар, пайлар) бўйича, шу жумладан корхона ходимлари ўртасида ҳам тақсимланиши мумкин эмас. Унитар шаклда фақат давлат ва муниципиал корхоналари тузилиши мумкин.
Командит ширкат.1
Ширкат номидан тадбиркорлик фаолиятини амалга оширадиган ҳамда ширкатнинг мажбуриятлари бўйича ўзларининг бутун мол - мулклари билан жавоб берадиган иштирокчилар (тўлиқ ширкатлар) билан бир қаторда ширкат фаолияти билан боғлиқ зарар учун ўзлари қўшган хиссалар доирасида жавобгар бўладиган ҳамда ширкат томонидан тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда қатнашмайдиган бир ёки бир нечта иштирокчи (хисса қўшувчи, командитчи) мавжуд бўлса, бундай ширкат командит ширкат ҳисобланади.
Қонун асосида тадбиркорликни ташкил этишниг идеал шакллари йўқ, ҳар бир кўрсатилган шаклдагилар ўзларининг авзалликлари ва камчиликларига эга. Шунинг учун эндигина иш бошловчи тадбиркорлар қайси шаклини танлаши турли хил шарт - шароитларга боғлиқ бўлади.
Ишбилармонлар, якка тартибдами, ёки кооператив шаклдами, ижара шаклдами ва бошқа шаклда иш бошлашларидан аввал бошқа давлатлардаги тажрибаларни ўрганса фойдали бўлар эди. Масалан, Америка давлати амалиётида бизнес шаклини танлашда қуйидаги саволларга аҳамият берилади:
Кўриниб турибдики бу саволларни кўпи энди иш бошловчи, бизнинг тадбиркорлар учун хам оддий нарса эмас.
Американинг бу сохасидаги кўп йиллик тажрибаси кўрсатадики амалий ахамиятга эга бўлган бу саволлар ниҳоятда муҳимдир. Бизнинг тадбиркорлар ҳам булар устида ўйлаб кўриши зарурдир. «Ўзбекистонда муличилик тўғрисида»ги қонунни қабул қилинганда (31 октябрь 1990 йил), ва уни амалда қўллангандан сўнг, ижара корхоналари тўғрисидаги ва бошқа қонунлардан сўнг мулк эгалари албатта юқорида келтирилган саволларга жавоб топиш тўғрисида ўйлаб кўришига тўғри келади. Якка шахсий хўжалик - бу шундай корхонаки унда бир киши (шахс) ёки битта оила эгалик қилади, ва у бизнесдаги барча таваккалчиликларни ўз зиммасига олади, даромаднинг ҳаммаси эса (барча харажатларни чиқариб ташланганда ва солиқларни тўлаб бўлгандан сўнг) ўзида қолади. Одатда, бундай корхона эгалари бир вақтнинг ўзида фаол менеджер бўлиб хизмат қиладилар. Якка хўжалик (хусусий хўжалик) тадбиркорликни энг қадимий шакилларидандир, у бизнинг республикамизда ҳам кўп тарқалган эди. Хозирги вақтда унга яқин келадиган фаолият тури бир кишининг, шахсий меҳнатига асосланган фаолиятдир.
«Ўзбекистондаги мулкчилик тўғрисида»ги (1990 йил. 31 октябрда), «Тадбиркорлик ва тадбиркорлар фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўрисида»ги 2000 йил 29 майдаги Қонунни қабул қилиниши билан бу шаклдаги тадбиркорликни ривожлантириш имкониятлари янада кенгайди.
Якка хўжалик бизнесни амалга оширишнинг энг оддий шаклидир, айниқса уни бошлаш, ишлаш ва тугатишда. Якка хўжалик айниқса АҚШда кўп ривожланган. Барча тадбиркорлик ташкилотларини 80 % якка хўжаликка тўғри келади.
Уларни ривожланган сохалари бу чакана савдо, юрист маслахатларини бериш, овқтланиш сохаси ва бошқлардир. Америка бизнесини молиявий хажмини 10 - 14 %ни якка хўжалик фирмалари ташкил этади.
Ўзбекистонда якка хўжаликка асосланган тадбиркорлик шаклларининг афзалликлари қуйидагилар:
Ўртоқлик уюшмаси.
Ўртоқлик уюшмаси икки хил бўлади:
Чекланган жавобгарликга эга бўлган, ва чекланмаган, (умумий
ёки оддий). Ўртоқлик уюшмаси икки ва ундан ортиқча ишчилар
ассоциацияси (бирлашиши) хисобланиб фойда олиш мақсадида бизнесга эгалик қиладилар. Кўпгина ўртоқлик уюшмалари 2 - 3 кишидан иборат бўлади, ваҳолангки уларни чегараси йўқ. Уюшма аъзолари фойдани хохлаган, ўзи танлаган тартибда бўлишишлари мумкин. Агар келишиш мумкин бўлмаса уни тенг миқдорда бўлишлари шарт. Уюшма аъзолари капитални тенг миқдорда бизнесга қўйишлари шарт эмас. Айрим холларда партнер (шерик) умуман сармоя қўшмаса ҳам бўлади. Капитал ўрнига унинг тажрибасидан, билимидан фойдаланиш кифоя қилади. Ўртоқлик уюшмаси, одатда чекана савдо, медицина, қишлоқ хўжалиги, молия, хизмат кўрсатиш сохаларида, маслахатлар бериш ва х.к.ларда, якка хўжалик шаклида ташкил топади.
Ўртоқлик уюшмасини яратиш асосида аъзолар ўртасидаги келишув, розилик ётади. Бу келишув оғзаки, ёзма ёки томонлари қандайдир хамкорликдаги харакатлари бўлиши мумкин.
Ҳато ва камчиликлардан холи бўлиши учун келишувлар ёзма равишда тузилгани маъқулдир. Одатда ўртоқчилик тўғрисидаги келишувлар қуйидаги бандлардан иборат:
n молиявий кучнинг кўплиги;
Корпарация (ационерлик жамияти) - акция облигациялар чиқариш йўли билан кўпгина хусусий капиталларни бирлаштириш натижасида капитал яратадиган корхоналарни ташкил этиш шаклидир. Ҳар бир фуқаро учун қандай ҳуқуқлар берилган бўлса, корпарациялар ҳам шундай ҳуқуқлар берилган юридик шахсдир. Улар ўз мулкига эгалик қилиш ҳуқуқи, суда олиш, мулкни гаровга қўйиш ва уни тугатиш, судга мурожат қилиш ҳуқуқини олади. Корпарация қонун олдида жавоб беради, шунинг учун уларни суд ҳукмига топшириш мумкин.
Ишлаб чиқариш ва товарларни сотиш ёки хизмат кўрсатиш бўйича фаолиятни бошқариб, тартибга солиб туриш учун ишлаб чиқилган Уставни маъқуллаш тўғрисида хокимият органларига мурожат қилиши мумкин. Корпарация ташкил этишни хохлаган тадбиркорлар тегишли ташкилотга корпарацияни ҳуқуқи ва мажбуриятлари кўрсатилган Устав учун мурожат қилишлари мумкин.
Корпарацияни хаёт фаолияти, муддати унинг уставида белгиланган бўлади ваҳолангки бу муддат кўрсатилмаса ҳам.
Корпарациянинг афзалликлари: - мулк эгаларининг чекланган
жавобгарлиги. Агар молиявий инқироз юз берса ўртоқлик уюшмаси ва якка хўжалик шаклидаги тадбиркорлик фаолияти иштирирокчилари (мулк эгалари)нинг шахсий бойлиги фирма қарзини тўлашига ишлатилади. Бу уларнинг энг мухим камчилигидир. Корпорацияда эса бу камчилик йўқотилган. Корпарация эгалари ёки акционерлар, ёки акция эгалари ўз сармоялари қийматидан кўп маблағ йўқотмайдилар. Киритилган капитал қийматидан кўп бўлган банк акциялари бундан мустасно. Кредиторлар тегишли моддий бойликлар хисобига қарзларни тўлашига ишонишлари мумкин, лекин акциядорлар (акция эгалари) шахсий мулкга, ёки ация қийматига даво қила олмайдилар. Корпарациянинг иккинчи афзаллиги мулкга эгалик қилиш ҳуқуқининг оддийлиги. Бундай операциалар учун ташкилий бозор бўлиб фонд биржалари ҳисобланади.
2 - жадвал.
ТАДБИРКОРЛИК ШАКЛЛАРИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ
| Тадбиркор - лик шакллари. | Афзалликлари | Камчиликлари. |
|---|---|---|
| 1. Якка хўжалик. | - Тўлиқ мустақиллик, эркинлик ва тезкорлик; - Даромад олишдан макси - мал манфаатдорлик; - Фаолиятдаги конфиден - циаллик; | - Катта ҳажмда капитал жалб этишдаги қийинчилик - Фаолият муддатини ноаниқ - лиги; - Зарар учун жавобгарлик чегараси йўқлиги; - Барча бошқарув вазифа - ларини қўшиб олиб бориш зарурияти. (менеджерлик). |
| 2. Ўртоқлик уюшмаси. | - Молиявий куч; - Эркинлик ва тезкор харакат; - Жамоа бўлиб бошқариш; | - Портнерларни чексиз жавоб - гарлиги; - Партнерларни доимий эмас - лиги ва бир - бирига боғлиқ - лиги; |
| 3. Корпа - рация (акционер - лик жа - миятлари) | - Қўшимча капитални жалб этиш имкониятла - рини кўплиги; - Бошқарувдаги мутахас - сислик; - Акционерлар жавобгар - лигини чекланганлиги. | - Жамият фаолияти устидан қаттиқ назорат ўрнатиш; - Бошқарувни қийинлиги; Фаолиятни якка хокимликкга мойиллиги. |
Биржаларда акция эгалари тез ва оддий йўл билан қўшимча акциялар сотишлари ёки сотиб олишлари мумкин. Асосий биржаларга қўшимча равишда рўйхатга олинмаган қимматбаҳо қоғозларни биржадан ташқари бозорлари юзага келиши мумкин. Бундай бозорларда унча катта бўлмаган карпарацияларнинг акцияларини сотиб олиш мумкин.
Акциялар уларни сотиб олиш учун биржаларда рўйхатга олинган холда биржа брокери бир неча дақиқада хал этадиган қимматбаҳо қоғозларни олди - сотди қиладиган буюртмани ҳужжатлаштириш зарур. Хар куни миллионлаб акциялар сотилади.Корпарациаларни фаолият кўрсатиш муддати. Корпарациалар тўрт хил йўл билан тугатилади:
Корпорация камдан - кам холларда ўзини - ўзи тугатади. Шуни айтиш керакки, корпорация ўз Уставини шарт - шароитларга қараб тез-тез ўзгартириб туради. Бир неча акционерларни йўқолиши корпарация фаолиятига унча таъсир этмайди, акциялар бошқаларга сотилади, меросга берилади ва бошқалар.
Корпорация одатда тадбиркорлик шаклларига нисбатан йирикроқ, улар ўзига кўпгина мутахассисларни жалб этиши мумкин. Корпорацияда экспортлар, технология, маркетинг, молия, иқтисодий тахлил, социология, психология ва бошқа соҳалар билан алоҳида шуғулланиб бориши мумкин. Ривожланган мамлакатларда жуда катта миқдорда корхоналар мавжуд. Улар кичкина дўкончалар, сартарошхоналар, таъмирлаш устахоналаридан тортиб гигант корхоналарни ҳам ўз ичига олади. АҚШда, масалан, 17 млн.га яқин корхона бор бўлса, шундан 70% якка хўжалик (бир кишиники) шаклидаги корхонадир, 10% - икки ва ундан кўп (шериклик) шахсларга тегишли, 20% акционер корхоналардир. Шундай қилиб мулк шакллари бўйича кўпгина хўжаликлар акционер корхоналар эмас. Лекин корпорациялар АҚШ иқтисодиётида хал қилувчи ўринни эгаллайди.Масалан, АҚШда қайта ишлаш саноатида уларни ҳиссаси жаъми махсулот хажмида 90% ни ташкил этади, лекин 500 та йирик корпорацияда мамлакат ялпи миллий махсулотини 40% дан кўпи ишлаб чиқарилади. Акционерлар мулки асосида монополистик гигант ишлаб чиқаришлар ўсиб чиққан. Улар дунё миқёсидаги компанияга айланганига анча бўлган. Демак, хозирги замон иқтисодиётида акционер компаниялар хал қилувчи аҳамиятга эга. Улар фаолияти миллий бозорга эмас, дунё бозорига мўлжалланган. Акционерлик жамиятларини шаклланиши ва ривожланиши ишлаб чиқариш кучларини ривожланиши, ишлаб чиқариш қўламини ўсиши, ва шахсий капитални чекланганлиги билан боғлиқ бўлиб, бунда йирик корхоналарни яратишни, темир йўлларни каналлар қуриш ва шунга ўхшаш хусусий капитални бирлашишини талаб этади
Иқтисодий фаолиятнинг хиллари бу истеъмол ва ишлаб чиқаришдир. Одатда ишлаб чиқаришнинг фойдали, қимматга эга бўлган махсули, натижалари истеъмол қилинади. Бундай неъматлар корхоналарнинг фойдали, рационал хатти - харакатлари махсулидир. Ўз навбатида нималарни истеъмол қилиш зарурлигини ишлаб чиқариш хал этади ¸ки нимани истеъмол қилиш зарур бўлса ўшандай неъматлар ишлаб чиқарилади.Бундай иқтисодий вазифаларни уй хўжаликлари, корхоналар ва фирмалар даражасида талаб ва таклиф, рақобат каби қонунлари ва ресурсларни фойдали тақсимлаши асосида бажарилади.
Тадбиркорликни барча шакллари учун умумий бўлиб
фирмалар, корхоналар ҳисобланади, уларнинг барчаси юридик шахс ҳуқуқига эга бўлади. Фирма - товар ишлаб чиқариш ва барча соҳаларда хизмат ишларини бажариш учун фойда олиш мақсадида рсурсларни жамлайдиган ва ундан фойдаланадиган ташкилотдир.
«Фирма» сўзи биринчи бор Италия давлатининг шимолий ва марказий вилоятларида у ерда капитализмни ривожлана бошлаши билан ишлатиладиган бўлди. XV - XVII асрларда фирмалар сони Голландия, Англия, Франция, Германиянинг Ганзей шаҳарларида, кейинчалик эса бутун дунёга ёйилиб кетди. Фирмалар таркибида турли хил маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналар бўлади. Улар барчаси юридик шахс хуқуқига эга бўладилар. Қонун асосида бизнес ва тадбиркорликни ташкил этишнинг идеал шакллари йўқ. Тадбиркорликни қайси шаклида бўлиши турли хил шарт - шароитларга боғлиқ. Ривожланган капиталистик дун¸даги фирмаларни асосини ҳозиргача худди шу якка хўжаликка асосланган кичик фирмалар ташкил этади.
Корхона - меҳнаткашлар жамоаси мулкидан фойдаланиш асосида маҳсулот ишлаб чиқариб, уни истеъмолчиларга сотадиган ёки саноат характеридаги турли хизмат ишларини бажарадиган юридик шахс хуқуқига эга бўлган мустақил хўжалик субъектидир.
Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси томонидан (1995 йил 21 декабр ¹163 - 1; 1996 йил 29 август ¹256 - 1) тасдиқланган “Ўзбекистон Республикасининг Фуқоролик Кодекси”нинг 39 - моддасига биноан “Юридик шахс тушунчаси”га куйидагича таъриф берилган:
“Ўз мулкидан, хўжалик юритишда ёки оператив бошқарувида алоҳида мол - мулкка эга бўлган ҳамда ўз мажбуриятлари юзасидан ушбу мол - мулк билан жавоб берадиган, ўз номидан мулкий ёки шахсий номулкий ҳуқуқларга эга бўла оладиган ва уларни амалга ошира оладиган, мажбуриятларни бажара оладиган, судда даъвогар ва жавобгар бўла оладиган ташкилот юридик шахс ҳисобланади.
Юридик шахслар мустақил баланс ёки сметага эга бўлишлари керак.
Корхона ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва такомиллаштириш, мехнат жамоасини ижтимоий ривожлантириш мақсадларида қимматли қоғозлар чиқариш ҳамда сотиш йўли билан юридик ва жисмоний шахсларнинг қўшимча пул маблағларини жалб этиш хуқуқига эгадир.
Мулкчиликнинг янги шаклларини ва шунга яраша мулкка бўлган янгича муносабатларни бошқарилиши уларнинг ҳуқуқий асосларини яратилишини тақозо этди. Натижада «Ўзбекистонда мулкчилик тўғрисида» қонун қабул қилинди (1991 йил 31 октябрь). Мулк шаклларининг янгиланиши яраша турли хилдаги корхоналар ташкил топилди. Шу қонунинг 37,38,39 моддалари мулк, шакллари ва уларнинг кафолатини кўрсадади. Ўзбекистондаги корхоналарга тегишли Қонунларда эса мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи берилган Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётини самарадор ишлаши учун барча хил мулк шаклларининг тенглиги, дахлсизлиги, унга эгалик қилиш ҳуқуқининг кафолати қонунда кўрсатилган. Корхона фаолиятига тегишли Ўзбекистон Республикаси қонунларида тадбиркорларни эркинлиги ва уларни ҳоҳлаган фаолият тури билан шуғулланиши мумкинлиги кўрсатилган. Харидорлар ҳам, ишлаб чиқарувчилар ҳам, ҳом - ашё сотувчилар ҳам ўз фаолиятларида эркиндирлар. Шундай экан нима учун иқтисодиёт бетартиб ривожланиб кетмайди деган савол туғилади. Бунга сабаб бозор қонунларини амал қилишдир. «Мулкни давлат тасарруфида чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги қонун Республикамизда мулк шаклларини ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эгадир (CAPut!’ ноябрь 1999 йил). Хусусийлаштириш ишларини амалга ошириш тартиби шу қонуннинг 8,10,11,12,13,14,15 моддаларида акс этирилган. Масалан, 13 моддада давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш принциплври, қоидалари берилган; 6 - модда эса мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг шакллари, шарт - шароитлари кўрсатилган. Корхонани хусусийлаштиришга тайёрлаш эса 9 моддада кўрсатилган.
Ўзбекистон иқтисодиётида нодавлатсекторинингасосийкўрсаткичларбўйичахиссаси қуйдагиларбиланхарактерланади.
3 - жадвал
Давлат ва нодавлат корхоналарининг кўрсаткичлар бўйича салмоғи (%)
| № | Кўрсаткичлар | Давлат сектори | Нодавлат сектори | ||
|---|---|---|---|---|---|
| 1999й. | 2002й. | 1999й. | 2002й.1 | ||
| 1. | Корхоналар сони | 25,4 | --- | 74,6 | --- |
| 2. | Банд бўлганлар сони | 30,6 | 23,2 | 69,4 | 76,8 |
| 3. | Миллий маҳсулот ҳажми | 56,2 | 26,7 | 43,8 | 73,3 |
| 4. | Саноат маҳсулоти | 49,8 | 28,6 | 50,2 | 71,4 |
| 5. | Қишлоқ хўжалиги маҳсулоти | 4,9 | --- | 95,1 | 100 |
| 6. | Пудрат ишлари ҳажми | 39,0 | --- | 61,0 | --- |
| 7. | Чакана товар айланиши ҳажми | 6,2 | --- | 93,8 | 100 |
Кичик ва ўрта тадбиркорлик иқтисодий янгиланишнинг бош омили ҳисобланади, унинг имкониятлари иқтисодий ва ижтимоий ривожланишга қўшган ҳиссаси билан ўлчанади. Республикамизда кичик ва ўрта корхоналари бозор шароитига тез мослашиб, ишлаб чиқаришни кенгайтириб бормоқда. Буни 4 - жадвалдан кўриш мумкин. Жадвалдаги маълумотлар шуни кўрсатиб турибдики, мамлакатимиз иқтисодиётида кичик ва ўрта бизнеснинг салмоғи ва мавқеи йилдан - йилга ошиб бормоқда.
Ўтган йилларда хусусий секторнинг иқтисодиётдаги салмоғини янада оширишга қаратилган чора - тадбирлар изчил давом эттирилди.
4 - жадвал
Кичик ва ўрта бизнес корхоналарида ишлаб чиқариш ҳажми (республика бўйича умумий кўрсаткичдаги улиши фоиз ҳисобида, %)2
| 2000 | 2001 | 2002 | |
|---|---|---|---|
| Ўрта ва кичик корхоналарнинг ЯИМдаги улуши | 31,0 | 33,8 | 34,6 |
| Кичик ва ўрта корхоналар етиштирган маҳсулотлар ва хизматлар: | |||
| Саноатда | 14,0 | 14,5 | 14,1 |
| Қишлоқ хўжалигида | 73,6 | 74,5 | 76,4 |
| Қурилишда | 36,8 | 36,8 | 41,3 |
| Савдода | 45,3 | 46,1 | 43,8 |
| Пуллик хизмат кўрсатишда | 37,9 | 40,5 | 41,3 |
2002 йил мобайнида 2 мингга яқин давлат корхонаси ва объектлари ўз мулк шаклини ўзгартирди, бу хусусийлаштириш дастурида кўзда тутилганидан бир ярим баробар кўп демакдир.
Давлатга қарашли корхона в аобъектларнинг каттагина қисми – 1 минг 260 таси тўлиқ хусусий мулкка айлантирилди.
Мулк шаклини ўзгартирган давлат корхоналари орасида «Электркимёсаноат», «Навоийазот», «Аммофос», «Ўзбекрезинатех - ника» ишлаб чиқариш бирлашмалари, Тошкент ва Фарғона иссиқлик электр марказлари, Сирдарё ГРЭСи, Юк вагонларини таъмирлаш заводи, йўловчи ташийдиган вагонларни таъмирлаш корхонаси, Ўзбекистон қийин эрийдиган ва ўтга чидамли материаллар комбинати сингари стратегик аҳамиятга эга бўлган йирик корхоналар бор.
Ҳозирги даврда мамлакатимизда кичик ва ўрта бизнес, хусусий тадбиркорлик етакчи роль ўйнайдиган кўп укладли иқтисодиёт жадал шаклланмоқда.
1. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг 61 - моддаси. 147 - бет.
* х) Абизов Р.М., Алиев С.Т. ва бошқалар "Бизнес" Тошкент, 1992й. 23 бет.
* х) Абизов Р.М., Алиев С.Т. ва бошқалар "Бизнес" Тошкент, 1992й. 23 бет.
1 Ж. "Ўзбекистон иқтисодиёти ахборотн омаси" 4/2003. 40 - 41 б.