8.4.Ўзбекистонда лизингни ривожлантириш йўллари ва муаммолари.
Ўзбекистонда лизингни ташкил этишдаги қийинчиликлар сўмни конвертация қилиш учун зарур бўлган лизингни амалга ошириш механизмларини етарли даражада ишлаб чиқилмаганлиги норматив асосларини, қонунчилигини йўқлиги билан боғлиқдир.
Ўзбекистонда яратилаётган лизинг компанияларини самарали фаолият кўрсатишидаги энг муҳим талаблар бўлиб чет эл молия институтларининг узоқ муддатли имтиёзли кредитларини жалб этишдир.
Бундай институтлар бўлиб, Халқаро валюта фонди, Жаҳон банки, Европа ривожланиш ва тикланиш банки, Осиё ривожлантириш банки, Ташқи иқтисодий ҳамкорлик фонди ва бошқалар ҳисобланади. Ўзбекистон ҳукумати, Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолият (ТИФ) Миллий банки томонидан қўллаб - қувватлаш ва чет эл кредитлари учун кафолат бериш ҳамда Ўзбекистон Марказий банки маблағларидан бундай кафолат тури сифатида фойдаланишини яратиш ишлари ҳам мухим аҳамиятга эга.
Лизинг компаниясини муваффақиятли фаолият кўрсатишининг муҳим шартлардан бири бу шунингдек компанияларга миллий валютамизни импорт технологиялари ва дастгоҳларини келтириш мақсадида конвертация қилиш бўйича шартоит яратишдир.
Бизнинг республикамизда лизингни ривожлантириш йўлидаги тўсиқларнинг энг асосийлари - бу машина ва дастгоҳлар билан улгуржи савдони йўқлиги, кўпгина ишлаб чиқариш воситалари дефецитини сақлаш, бу соҳага кадрлар тайрлаш ишларини ҳали етарли эмаслиги, лизинг операциялари билан шуғулланувчи мутахассисларни коммерция, янги техника ва технология, дастгоҳларга техник хизмат кўрсатиш ишларига, мулкни суғурта қилиш, қонунчиликка бўлган талаб ва таклифни аниқлаш соҳасида чуқур билимга эга эмаслиги ва бошқалар.
Лизинг операциясини амалга оширишда, маълумки, ижарага берган томон мулкини умумий бюджет фойдасига конфискация қилиш билан боғлиқ бўлган таваккалчилик бордир. (Мулк лизингига хизмат ишларини ижрачи томнидан қониқарсиз бориши; ижарачига фойдали бўлмаган шартлар билан бозорда сақлаб турилган дастгоҳларни сотиш; мулкни эгасига уни ўз вақтида қайтармасдик. Лизинг мулкини суғурта қилиш муҳим аҳамиятга эга. Лизинг операциясини молиялаштиришда фирма (ижарага берувчи - банк) ёки ижарачи суғурталаниши (химояланиш) мумкин. Бунда шартномага қўшимча бандлар киритилади; суғурталашда жамият билан алоҳида келишув ёки алоҳида контракт тузилади. Мулкни суғурталаш ижарачи ҳисобига, ёки банкдаги лизинг фирмаси ҳисобига амалга оширилиши мумкин.
Ҳозирги вақтда банк тизими тўғридан - тўғри молия лизингини амалга оширишга йўналтирилган. Бевосита лизинг механизми, бошқа ҳил операцияларни тўловларини ҳисоблаш бўйича методик қўлланмалар билан таминланмаган. Молиялаштириш учун зарур бўлган оператив, тезкор, тикланадиган, соф, тўлиқ лизинглар бўйича типик шартномалар ишлаб чиқилмаган. Шунингдек экспорт ва импорт лизинглар бўйича ҳам типик (ўхшаш) шартномаларни тайёрлаш лозим бўлади. Лизинг фирмаларини комиссион мукофатлаш тартибини аниқлаш инструкциясини ҳам қабул қилиш уни такомиллаштириб бориш зарур деб ҳисоблаймиз.
Бизнинг иқтисодиётимизда тадбиркорликнинг лизинг шаклига ўтиш ва уни ривожлантириш учун шарт - шароитлар яратиш зарур эди. Бизда бунинг учун барча имкониятлар мавжуд. Шуларни ҳисобга олиб 14 апрел 1999 йилда «Лизинг тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Қонуни қабул қилинди. Бу қонун асосида лизингни амалга оширишдаги барча муносабатлар бошқарилади.
Ўзбекистон банклар ассоциациясининг инфраструктура сегменти ҳисобланган универсал лизинг компанияси кейинчалик иқтисодиётнинг янада йирик соҳалари учун зарур бўлган технологик дасгоҳлар ва техникасига бўлган талабларни қондира олиши мумкин. Масалан, нефтни қайта ишлаш, химия, пахта тозалаш, трикотаж ва текстил ишлаб чиқарий, фан ютуқларини кўп талаб қиладиган тармоқлар учун.
Республикамиз Президенти И.Каримов ҳам бу тўғрисида ўзларининг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида» китобларида шундай деганлар:
«Яқин келажакда кичик ва ўрта бизнес республиканинг ишлаб чиқариш тузилмасида иқтисодиётнинг ҳаракатчанг, осон ўзгартириладиган соҳаси сифатида етакчи ўринни эгаллашига эришиш лозим.
Биз кичик ва ўрта корхоналар ибтидоий эскирган асосда эмас, балки сифатли ва замонавий техника негизида барпо этилиши кераклигига асосланамиз. Бунинг учун уларни ривожлантиришнинг янги манбалари ҳам чет эл инвестицияларини кенг жалб қилиш ҳисобига доимо кашф этиб борилиши даркор».
Бундай вазифаларни ҳал этиш йўлларидан бири – бу Республика Вазирлар Маҳкамасининг 9 ноябрь 1995 йилдаги 427 т.р. «Ўзбекистонда банк тизимини ривожлантиришнинг Комплекс дастурини амалга ошириш чоралари тўғрисида»ги Қарорида кўрсатилган универсал лизинг компанияларини яратиш ҳисобланади.