8.2. Лизинг шартномаси ва лизинг турлари.

Ўзбекистонда лизинг турлари ва лизинг тузиш шартлари «Лизинг тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг, 8, 9 - моддаларида аниқ ва равшан кўрсатилган.

Лизинг операциялари иштирокчилари ўртасида уч томонлама шартнома (олди - сотди - ижара) тузилиб, унда битимнинг асосий талаблари, томонларнинг ҳуқуқи ва мажбуриятлари акс эттирилади.

Лизинг шартномасида қуйидагилар кўрсатилади (ёки кўрсатилиши шарт:

Банкнинг (лизинг фирмасининг) иши, мижозларни қидириб топиш ва буюртмани расмийлиштиришдан бошланиши зарур. Бунинг учун хўжалик ташкилоти унга хизмат қилувчи банк муассасаларига мурожаат қилади ёки унинг ўзи ҳақиқий мижозни - ижарачиларни ҳамда дастгоҳлар ва машиналарни етказиб берувчиларни топадилар.

Талабнома дастгоҳларни ва уларни техникавий тавсилотини аниқ кўрсатган ҳолда маҳсус ҳужжатлар билан расмийлаштирилади. Шундан сўнг банк корхонанинг ўзининг ҳақиқий мижозини иқтисодий ва молиявий имкониятларини ўрганади. Одатда ўрганиш объекти бўлиб кейинги йиллардаги корхона баланси, фойда ва зарарлар тўғрисидаги маълумотлар, корхонани ривожланиш лойиҳаси ҳисобланади, яъни унинг кредит қобилияти баҳоланади, ижарага олган дастгоҳларидан фойдаланганлиги учун ўз вақтида тўловларни бериш қобилияти баҳоланади.

Молиявий нуқтаи назардан мулкни сотиб олиш баҳоси, узоқ муддатли кредит учун банк проценти, даромад солиғи ставкаси, амортизация ажратмаси нормаси тўғрисидаги маълумотларни тахлил қилиш алоҳида аҳамиятга эгадир. Шунингдек мулкнинг қолдиқ қиймати, фирма (банк) нинг лизинг операциялари таҳлил қилинади.

Мижознинг кредитини тўлай олиш қобилияти таҳлил қилиб бўлингандан сўнг шартнома тузиш тўғрисида узил - кесил бир қарорга келинади. Шартномани тайёрлаш жараёнида (босқичида) мулкни олиш билан боғлиқ барча ҳаражатлар баҳоланади, шартнома муддати, взносни тўлаш даври оралиғи белгиланиб, ижара бўйича тўловларни ҳисоблаб чиқилади. Ижара ҳақини аниқлашни қулайлаштириш учун  уларнинг тўлов муддати - ҳар ойда, кварталда, ярим йилда, бир йилда деб қабул қилинади, ижара ҳақини банкнинг узоқ муддатли кредит берган давридан ҳам узунроқ муддатга чўзиш имкониятлари белгиланади. Ижара ҳақини ҳисоблашда шунингдек солиқ ундириш ставкалари ва мулкни суғурта қилиш бўйича харажатлар эътиборга олинади.

(Ижара тўловларини ҳисоблаш ишлари билан алоҳида шуғулланиш зарур бўлади).

Лизинг фирмаси ёки компанияси ижарачининг (ижара олувчининг) кредитни қайтара олиш қобилиятини аниқлаб шартномага имзо чеккандан сўн битимдаги мулк (объект) қийматини тўлайди. Меҳнат воситалари учун уни етказиб берувчига ажратилган пул суммаси лизинг ташкилотининг маҳсус ҳисоб рақамида акс этдирилади. Бу ҳисоб рақамидан чегириб ташлаш ижара ҳақи тўловини келиб тушишига қараб олиб борилади. Битим объект реализация қилингунча мулк лизинг ташкилоти мулки бўлиб туради.

Ижарачи (ижарага олувчи) мулк объектини келтирганда қабул қилиб олишга мажбурдир. Дастгоҳларни қабул қилиш, ўрнатиш, комплект ҳолга келтириш ва фойдаланиш бўйича барча техникавий ва ҳуқуқий қоидалар ижарачининг шахсий ҳисобидан таъминланади.

Объектни қабул қилишда ижарага олувчи уни келиб тушганини тасдиқловчи баённома тузади. Бу ҳужжатни унинг ўзи, мулкни етказиб берувчи ва сотувчи имзолайди.

Баённоманинг нусҳаси, ижарага берувчига топширилади. Агар арендатор лизинг битими тузилган объектни, яъни меҳнат воситаларини қандайдир камчиликларни туфайли қабул қилишни ҳоҳласа, у ҳолда юзага чиқарилган камчиликлари кўрсатиб, асослаб ижарага берувчини ёзма равишда хабардор қилиши зарур. Бундай таклиф ижарага берувчига мулкни етказиб берувчини лизинг шартномасини бекор қилиниши ва кўчирилган пул маблағларини қайтарилишини хабардор қилиш ҳуқуқини беради.

Ижарага берувчи имконият борича ижарачига (арендаторга) зарур меҳнат воситаларини (техника, дастгоҳлар, машиналар ва шунга ўхшашлар) етказиб берувчини топишига ёрдамлашиши мумкин.

Битимга кўра (битим тузилганда) объектни ижарага олиб, ижарачи лизинг фирмасига ижара ҳақи взнослари, кредит учун фоиз, ижарага берган томоннинг устама харажатларини қоплаш учун лизинг ставкаси тўлайди. (Лизинг ставкаси шартномада келишилади). Шундан сўнг лизинг фирмаси дастгоҳларни келтириш учун уни етказиб берувчига буюртма беради. Ижарага олинадиган мулк жўнатилгандан сўнг мулкни жўнатувчи тўлов талабномасини товарни кузатувчи ҳужжатлар билан банкка беради.

Агар у қандайдир сабабга кўра ўз вақтида ижара взносини тўлай олмаса, у ҳолда ижарачи ижарага берган томонга тўлов муддатини кечиктиришни сўраб талабнома ёзади. Кечиримли сабаблар бўлган ҳолда ижара ҳақининг тўлов муддати 30 кунгача орқага сурилиши мумкин. Бир нусҳаси ижарачига жўнатилади. Дастгоҳлар ҳақи тўлангандан сўнг банк шартномага кўра баланс ва балансдан ташқарида бўлган ҳисоб рақами очади, ижарачининг взносларини ҳисобга олиш, қабул қилиш ишларини талаб этади. Кечиктирилган тўлов муддати учун ижарачи шартномада келтирилган миқдорда пения тўлайди. Ҳисоб - китоб ишлари муттасил кечикиб турса ижарага берувчи контрактни узиб қўйиши мумкин ва лизинг шартномасини муддатидан аввал бекор қилиниши билан келиб чиққан барча зарарлар ижарачи томонидан қопланиши лозим.

Амалиётда лизингни қуйидаги турларидан фойдаланилади:

Дунё амалиёти турли хил лизингларни билади. Улар:

Оператив (тезкор) лизинг - бу шундай ижара муносабатларики, бунда дастгоҳлар (мулк) амортизация муддатидан камроқ муддатга ижарага олинади. Арендатор (ижарачи) мулкни ўз ихтиёрига маълум муддатга ёки бир ишлаб чиқариш даврига олади; одатда шартнома беш йил муддатга тузилади. Бу муддат тугагандан сўнг ижарачи тўловни тўлашни тўхтатишга ва мулкни ижарага берган эгасига топширишга ҳақли, ёки шартномани янгитдан тиклаш, ёки шартномани тузиш вақтидаги келишилган баҳода дастгоҳларни сотиб олиши мумкин.

Молиявий лизингда ижарачи шартнома амал қилинадиган давр мобайнида ижарага берган томонга (мулк эгасига) ижарага олинган мулкнинг тўлиқ қийматини (тўлиқ амортизация суммасини) тўлайди. Бунинг яққол мисоли бўлиб - кўчмас мулк лизинги ҳисобланади. Унинг объектлари бўлиб бинолар, иншоотлар ҳисобланади. Уларни ижара муддати тугагандан сўнг (20 йилгача) ижарачига сотиб юборилиши мумкин. Битимнинг (сделканинг) бундай тури катта миқдордаги капитал қўйилмаларини талаб этади ва одатда бошқа банклар билан ҳамкорликда амалга оширилади.

Қайтариб бериладиган (возвратный) лизинг («ЛИЗ - БЭК») - Бу унинг ўзига тегишли мулкнинг бир қисмини бир вақтнинг ўзида уни ижарага олиш тўғрисидги шартнома контрактига имзо чекиб лизинг фирмасига сотишдир. Бундай операцияда фақат икки киши (икки томон) иштирок этади.

Мулкни ижарага олган томон (ижарачи, арендатор, ёки мулкни аввалги эгаси) ва мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини олган лизинг фирмаси.

Бундай битим ижарачи корхонага ишлаб чиқаришни тўхтатмаган холатда воситаларини сотиш ҳисобига пул маблағларини қайтариб олиш ва бўшатилганларини янги капитал маблағлари учун ишлатиш имкониятини беради. Бунда янги инвестициялардан олинган даромад ижара тўловлари суммасидан қанча кўп бўлса, бундай операцияларнинг фойдалилиги ҳам шунча кўп бўлади. Қайтариб олиш лизинг операцияларининг лизинг корхона балансини камайишига олиб келади, чунки улар мулк эгасини ўзгаришига сабаб бўлади.

Дастлабки лизинг операцияларини амалга ошириш қайтариб бериладиган лизингдан бошланган. Бундай лизинг қимматбаҳо шахсий компьютерлар ва бошқа электорн техникаларини ижарага беришдан бошланган. Коммерция ва кооператив банклари учун узоқ муддатли ижара катта таваққалчилик билан боғлиқдир, чунки ҳали амалиётда мижозни кредит олиш қобалиятини ҳисобга олиб (уларда бундай маълумотлар йўқ) иш юритиш тартиби шаклланмаган. Шунинг учун ҳозиргача қисқа муддатли (энг кўпи билан 2 - 3 йиллик) лизинг операцияси кўпроқ ўрин олган.

Халқаро лизинг, кўпинча бу молиявий лизинг бўлиб, бунда бир томонда - чет эл хамкори (шериги) туради. Бундай лизингни икки тури мавжуд: импорт лизинг; бунда унинг объекти бўлиб чет элдан юборилган мулклар ҳисобланади; ва экспорт лизинг. Бунда ижара объекти хорижий истеъмолчиларга тегишли бўлади. Агар битим иштирокчилари уч хил давлатда турган бўлсалар, у ҳолда бундай лизинг ҳам халқаро тусда бўлади