4.2. Кичик бизнеснинг моҳияти ва афзалликлари
Корхоналар йириклиги бўйича: Йирик, ўртача, майда корхоналарга ажратилади. Уларни йириклигини аниқлашда қуйидаги кўрсаткичлар ишлатилади.
А) Асосий ишлаб чиқариш фондлари қиймати;
Б) Ишчи ва хизматчиларнинг сони;
В) Йиллик маҳсулот ҳажми.
Кичик бизнес, кичик корхона, хусусий фирмалар каби тушунчалар бозор иқтисодиётида кўп ишлатиладиган бўлиб бизнинг кундалик ҳаётимизга кўпроқ кириб бормоқда.
Бу тушунчалар қандай тушунча ҳисобланади, кичик корхоналарни яратиш асослари уларни фаолият кўрсатиш қоидалари нималардан иборат?
Кичик тадбиркорликнинг субъектлари корхоналар бўлиб, уларда ходимлар сони қонун билан белгиланган меъёр даражасидан ошмайди.
Кичик бизнесни йириклигини аниклаш зарурияти уларни фаолиятини яхшилаш максадида давлат томонидан қўллаб - қувваталниши рағбатлантирилиши билан белгиланади. Кичик ва ўртача корхоналарни алоҳида гуруҳларга ажратишнинг зарурияти улар фаолиятини самарадорлигини таҳлил қилиш махсус илмий кузатувлар олиб бориш уларни иқтисодиётнинг умумий тизимидаги аҳамияти ва тутган ўрнини аниқлашдадир.
Бозор иқтисодиёти амал қилаётган барча давлатларда кичик ва ўртача йирикликдаги корхоналарни ажратишда қуйидаги критерийлар, мезонлар ишлатилади:
Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги корхоналар йириклигини ажратиш мезонларига анчагина ўзгартиришлар киритган. Бу эса бозор иқтисодиётига ўтиш давридаги холатларни, шарт - шароитларни ўзгариб боришнинг натижасидир. Хўжалик амалиёти жамият ижтимоий - иқтисодий ҳаёти ва хўжалий юритиш усулларида бозор муносабатларида содир бўладиган ўзгаришлардан далолат беради.
Амалдаги қонунларга мувофиқ 2004 йилнинг 1 январиданкичиктадбиркорлик (бизнес) субъектларитоифасига қуйидагиларкиради:
- Якка тартибдаги тадбиркорлар;
Якка тартибдаги тадбиркор юридик шахс ташкиликиз ва ишчи ¸ллаш ҳуқуқига эга бўлмаган, қўлида хусусий тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтганлиги ҳақида гувоҳномаси бор бўлган жисмоний шахсдир.
ишлаб чиқариш тармоқларида банд бўлган ходимларининг ўртача йиллик сони 20 кишидан, хизмат кўрсатиш соҳаси ва бошқа ишлаб чиқаришга алоқадор бўлмага тармоқларда 10 кишидан, улгуржи, чакана савдо ва умумий овқатланиш соҳасида 5 кишидан ошмаган микрофирмалар;
қуйидаги тармоқларнинг ўртача йиллик ходимлари сони:
енгил ва озиқ - овқат саноати, металлга ишлов бериш ва асбобсозлик, ёғочни қайта ишлаш, мебел саноати ва қурилиш материаллари саноати – 100 кишидан:
машинасозлик, металлургия, ёқилғи - энергетика ва кимё саноати, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш ва қайта ишлаш, қурилиш ҳамда бошқа саноат - ишлаб чиқариш соҳалари – 50 кишидан;
фан, илмий хизмат кўрсатиш, транспорт, алоқа хизмат кўрсатиш соҳаси (суғурта компанияларидан ташқари), савдо ва умумий овқатланиш ҳамда бошқа ишлаб чиқаришга алоқадор бўлмаган соҳалар – 25 кишидан ошмаган кичик корхоналар.»
микрофирмалар ва кичик корхоналарнинг ўртача йиллик ходимлари сонини аниқлашда шўъба корхоналар, филиаллар ва ваколатхоналарда ишловчи ходимлар сони ҳам ҳисобга олинади.
- деҳкон хўжалиги - ўз фаолиятини юридик шахс сифатида амалга оширувчи ва оила бошлиғига умрбод мерос қилиб берилган ўз тармоқасида оила аъзоларининг шахсий меҳнати асосида оилавий майда товар ишлаб чиқарувчи хужаликдир.
- фермер хўжалиги – фермер хўжаликлари аъзоларининг фаолиятига асосланган, унга узоқ муддатга фойдаланиш учун ижарага берилган ер томоқаларида кишлок хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқаришни амалга оширадиган юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган мустақил хўжалик субъектидир.
Корхона йириклигини ажратишнинг бундай мезонлари уларни солиққа тортишдаги имтиёзларни аниқлаш, кичик бизнесни қўллаб қувватлашнинг аниқ чораларини ишлаб чикиш, Ўзбекистонда кичик корхоналарни кўпайтириш билан боғлиқ бўлган инфратузилма ташкилотларининг фаолиятини такомиллаштириш имкониятини яратади. Бизда кичик ва ўртача бизнес субъектларини энг асосий кўрсаткичи бу ишчи ва хизматчилар сонидир.
Бу кўрсаткич фирмадаги барча ходимлар сони, жумладан шартнома асосида ва қўшимча равишда ишлаётган ходимларнинг хақиқий ишлаган вақтини, ва шунингдек филиалларда, корхонадан бошқа жойда ажралиб турган бўлинмалардаги ходимлар сонини ҳисобга олган ҳолда аниқланади. Агар кичик корхонада ходимлар сони белгиланган меъёрдан ортиб кетса шу муддат мобайнида ва ундан кейинги уч ой давомида имтиёзлар бекор қилинади.
Бизнинг фикримизча корхоналар йириклигини аниқлашда уларнинг йиллик маҳсулот ҳажми, ишлаб чиқариш қуввати ва ¸ки капиталининг миқдорини ҳисобга олиш зарур. Ҳозирги замон фан - техника ютуқларини ишлаб чиқаришга киритилиши корхоналардаги ходимлар сонини албатта камайтиради. Бунга сабаб оғир ишлар янгилашади, жисмоний меҳнатнинг маълум қисми ақлий меҳнат билан алмашади. Демак маълум миқдордаги ходимлар ишлаб чиқаришдан бўшатилади.
Турли хил малакатларда корхоналар йириклигини аниқлашнинг ўзига хос мезонлари ишлатилади.
Европа иттифоқининг услубига кўра кичик ва ўртача корхоналар куйидаги 5 - жадвал кўрсаткичлари орқали аниқланади.
5 - жадвал
Корхона йириклигини аниқлаш мезонлари
| Корхона | Банд бўлган ходимлар сони (киши) | Йиллик оборот (млн.экю) | Балансдаги қиймати (млн.экю) |
|---|---|---|---|
| Кичик | 50 дан кам | 4 дан кам | 2 дан кам |
| Ўртача | 50 - 250 | 16 дан кам | 8 дан кам |
Хорижий мамлакатларда масалан, Францияда 10 кишигача ходими бўлган корхоналар хунармандчилик корхоналари ҳисобланади.
АҚШда кичик бизнес корхоналарига 500 тагача ходимлари бўлган корхоналар киритилади. Улар тармоқда етакчи ўринда эмаслар. Кичик корхоналар йириклигини ажратишда корхоналарни тармоққа мансублиги бўйича, йиллик маҳсулотҳхажми, даромади асос қилиб олинади.
Германияда ходимлар сони ва йиллик оборот кўрсаткичи ишлатилади. Бу ерда кичик корхоналарга 10тагача, ўртача корхоналар қаторига 50 - тагача ходими бўлиб йиллик обороти 100 млн маркага етган корхоналр киритилади.
Францияда кичик бизнес тушунчасига 10 дан 50 - тагача ходимлари бўлган микрофирмалар; кичик ва ўртача корхоналарга 50 дан 500 - тагача ходими бўлган корхоналар киритилади.
Голландияда кичик фирмалар қаторига 10 тагача, ўртача
фирмага - 100тагача ходими бўлган ишлаб чиқаришлар киради.
Жанубий Кореяда саноат ва транспортда 20 тагача ходим банд бўлган фирмалар кичик ҳисобланади 21 тадан 200 тагача кишиси бўлган фирмалар ўртача ҳисобланади; Савдо ва хизмат соҳасида шунга мувофик ходими 5 тадан кам.
Бундай корхоналарнинг ҳар бири бозорда юқори ўрин олмайди. Бу ерда барча хўжалик - бошқарув ишларини корхона эгасининг ўзи олиб боради. Қисқа даврга айрим мутахасисларни ёллаб ўз фаолияти мулк эгаси ўз кучига ва маблағларига таянади, албатта давлат томонидан ҳам қўллаб - қуввтлаб туришига ҳам ишонади.
Хусусий тадбиркорликнинг субъектлари (иштирокчилари) бўлиб ташабускорлик билан фаолият кўрсатувчи юридик шахслар ҳисобланади.
Улар фаолияти ўз меҳнати ёки ёлланган меҳнатдан таваккалчилик ва мулкий жавобгарликни ўз устига олиш билан ўзларининг ёки бошқа шахсларнинг жалб этилган мулки асосида товар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш фойда (даромад) олишга қаратилган кичик ва хусусий тадбикорликнинг субъектлари бўлиб юридик шахс бўлмай туриб тадбикорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар ҳам ҳисобланади.
Кичик фирма - бу шундай корхонаки у бошқа корхоналарга боғлиқ бўлмаган ҳолда амал қилади. Шу билан бирга у ўз бизнеси соҳасида кўзга кўринмайди. Кўпгина кичик фирмалар бир кишига ёки оилага тегишли бўлади ва шунингдек ўртоқлик уюшмаси шаклида ҳам яратилади. Кўпгина холларда кичик бизнесменлар ҳам менеджер, ҳам молиячи ва мулк эгаси бўлиб ҳисобланади. Демак, фирмани бошқарув ишларига шуларни ўзи билан чекланади. Маъмурият ва хизматчилар одатда корхона қаерда бўлса ўша ерда яшайдилар. Лекин фирма учун бозор шу фирма жойлашган худудда (жойда) ва шунингдек ундан ташқарида ҳам бўлиши мумкин.
Кичик бизнес тадбиркорларга бойлик келтиради, ишловчи ходимлар ўз ишидан хузур қилади ва фаолиятида бошқаларга боғлиқ бўлмайди. Бу хил тадбиркорлик ўз табиати билан миллий тадбиркорликка, махаллий хунармандчиликка яқин келади:
Бир вақтда бизнесдан меҳнат ҳақи ва дивидентлар олиш мумкин:
Йирик корпорацияларга қараганда кичик фирмалар айниқса истиқболли тармоқларда кўпроқ иннавацион жараёнлар, тадбикорлик рухи кўпроқ кўринади. Шунинг учун кичик бизнес замонавий тармоқлар бўлган электронника, компьтерлаш ва бошқаларда кўпроқ ўрин эгалаган.
Кичик бизнесмен бўлиш хохиши пайдо бўлганда киши ўз фаолият турини аниқлаб олиши зарур. Бунда бир қароррга келишга таъсир эътувчи омиллар куйидагилар:
Бунда рақобатдаги фирмалар маҳсулоти ёки ишлари сифатига объектив баҳо бериш зарур. Сабаб ўзнинг келажак фаолиятини аниқлаш, мижозлар талабини, хохишини, манфаатини юзага чиқариш ва шунингдек келажакда рақобатчининг шароитини белгилаш учун.
Бизнесни бошлашнинг дастлабки босқичларида малакали юрист маслаҳатчидан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга.
Кичик корхоналар кимлар томонидан яратилади?
Бундан ташқари кичик корхоналар монопол хокимликка қарши ташкилот қарори асосида мажбурий равишда ёки бирлашма ва корхоналарни йириклашиб кетиши натижасида яратилади. Кичик корхоналар биринчи галда халқ истеъмол товарларини ишлаб чиқариш ва аҳолига маиший хизмат кўрсатиш учун яратилади. Улар бошқа ҳар қандай халқ хўжалиги тармоқларида ҳам турли хил мулк шакллари асосида ташкил этилиши мумкин.
Кичик корхоналарни таъсис этувчилар бир ёки бир неча юридик шахс ёки жисмоний шахслар бўла олади. Кичик бизнес фаолияти кенг тарқалган улар қонун билан ман этилмаган ҳар қандай фаолият тури билан шуғулланишлари мумкин Улар битимлар тузиши, мулк топиб фаолият кўрсатиши ташқи бозорга чиқиши, савдо сотиқ ишларини амалга ошириши, воситачилик қилиши, валюта билан ишлаш ва бошқа ишлар буйича битимлар тузиши мумкин.
Кичик бизнес - хўжалик юритишнинг шундай шаклики - бунда корхоналар давлатга боғлиқ бўлмаган холда мустақил амал қиладилар. Улар ишлаб чиқарадиган махсулоти турларини, ҳажмини, ўзлари белгилайдилар; ўз хохишига кўра маҳсулотни хохлаган баҳода, хохлаган шароитда сотадилар ёки хизмат ишларини бажарадилар; корхонани ривожлантириш фондига, ижтимоий ишларга, резерв фондига фойдадан ажратмалар меъёрини, меҳнатга хақ тўлаш шакли ва миқдорини ҳам ихтиёрий равишда аниқлайдилар; маҳаллий шароитга тез мослашадилар, тезда бир қарорга келадилар ва ҳ.к.
Шундай қилиб, кичик корхоналарнинг бошқа корхоналардан фарқи уларнинг ана шу афзалликларидадир.
Кичик корхоналар муттасил фаолият кўрсатишлари учун уюшма, ассоциацияларга бирлашишлари, турли хил кооперативлар тартибига киришлари мумкин, яъни хақлари бор, мажбур эмаслар деб кўрсатилган “Тадбиркорлик фаолиятини эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунида Бу тўғрида батафсил бошқа манбаларга мурожаат қилиш мумкин. Кичик корхоналар асосида ташкил этилган корхоналар уларни моддий - техника ресурслари билан таъминлаб туришлари зарур.
Корхоналарни кичиклиги, уларнинг афзалликлари уларга имтиезлар берилиши зарурлигини келтириб чиқаради. Бундай шароит уларни албатта рағбатлантиради.