8.1. Лизинг ва лизинг операциялари тўғрисида тушунча, уларнинг афзалликлари.

Кичик ва ўртача корхоналар фаолиятини истеъмол бозорида талабга жавоб берадиган олий сифатдаги маҳсулотни ишлаб чиқаришга йўналтириш иқтисодиётнинг барча тармоқларида амалда маънавий ва жисмоний эскирган дастгоҳларни кетма - кет равишда янгилаб боришни талаб этади. Ҳозир иқтисодиётнинг барча соҳаларида тезда янгиланиши зарур бўлган фондларнинг актив қисми 70 фоиздан кўпдир.

Бундай муаммоларни ҳал қилиниши истиқболли лойиҳаларга узоқ муддатли кредит, бериш алтернативли банк ссудаларини бериш, капитал бозорини кенгайтиришда кўринади. Булар шунингдек нафақат миллий банклар, балки банклар тизимини ишини тубдан нгилаш, шу билан бирга қулай инвестиция шароитини яратишга имкон берувчи янги хизмат турларини ўзлаштириш вазифаларидан келиб чиқади.

Шундай қилиб, лизинг объектлари бўлиб, қуйидагилар ҳисобланади: бинолар, ишноотлар, қурулишлар, дунё стандартларига мос келадиган қишлоқ хўжалиги техникаси, мини - тракторлар, ҳосил йиғувчи машиналар, комбайнлар, кичик - спирт заводлари, консерва ишлаб чиқариш технологияси, гўштни қайта ишлаш цехлари, идишлар ва тайёр маҳсулотни жойлаштириш воситаларини ишлаб чиқарувчи ускуналар, кичик - нон заводлари, алкогольсиз ичимликларни ишлаб чиқарувчи ва қўйувчи технологиялар, тиқув дастгоҳлари, кичик ғишт заводлари, қурулиш материаллари ва сантехника буюмларини ишлаб чиқрувчи дастгоҳлар, озиқ - овқат шохобчалари учун дастгоҳлар, транспорт воситалари ва бошқа илғор технологиялар. Лўнда қилиб айтганда ер таморқалари ва табиий ресурслардан бошқа тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун яроқли бўлган, истеъмол қилинмайдиган ҳар қандай нарсалар Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг 588 - моддасига кўра лизинг объекти ҳисобланади.

«Лизинг тўғрисидаги» Ўзбекистон Республикаси Қонунига  кўра. Ер участкалари ва табиий бойликлар (объектлар), ва шунингдек қонун билан ман этилган бошқа мулклар лизинг объекти бўла олмайди.

Ўзбекистон банклар ассоциациясининг инфраструктура сегменти ҳисобланган универсал лизинг компанияси кейинчалик иқтисодиётнинг янада йирик соҳалари учун зарур бўлган технологик дастгоҳлар ва техникасига бўлган талабларини қондира олиши мумкин. Масалан, нефтни қайта ишлаш, химия, пахта тозалаш, трикотаж ва текстил ишлаб чиқариш, фан ютуқларини кўп талаб қиладиган тармоқлар учун.

Республикамиз президенти И. Каримов ҳам бу тўғрисида

ўзларининг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида» китобларида шундай деганлар:

«Яқин келажакда кичик ва ўрта бизнес республиканинг ишлаб чиқариш тузилмасида иқтисодиётнинг ҳаракатчан, осон ўзгартирила - диган соҳаси сифатида етакчи ўринни эгаллашига эришиш лозим.

Биз кичик ва ўртача корхоналар ибтидоий эскирган асосда эмас, балки сифатли ва замонавий техника негизида барпо этилиши кераклигига асосланамиз. Бунинг учун уларни ривожлантиришнинг янги манбалари ҳам чет эл инвестицияларини кенг жалб илиш ҳисобига доимо кашф этиб борилиши даркор».

Бундай вазифаларни ҳал этиш йўлларидан бири бу Республика Вазирлар Маҳкамасининг 9 ноябрь 1995 йилдаги 427 т.р. «Ўзбекистон банк тизимини ривожлантиришнинг Комплекс дастурини амалга ошириш чоралари тўрисида»ги Қарорида кўрсатилган универсал лизинг компанияларини яратиш ҳисобланади.

Лизинг - бу мулкни олиш ва кейинчалик уни узоқ муддатли

ижарага топшириш асосида ундан вақтинчалик фойдаланиш билан боғлиқ бўлган мулкий муносабатлар мажмуидир.

Лизинг - бу одатдаги банк ссудасига альтернатив равишда узоқ муддат ҳизмат қиладиган дастгоҳлар, машина ва бошқа техника воситаларини олиш учун кредит бериш шаклидир. Бу асосий воситалар махсус ихтисослашган фирмалар, компаниялар орқали олиниб мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи берилган учинчи томонга (шахсга) узоқ муддатга ижарага топширилади. Лизинг ибораси инглизча сўздан олинган бўлиб «ижарага олмоқ» деган маънони билдиради. Ижара 5йилдан 10йилгача муддат ҳисобланади. Лизингга - олди - сотди, ижара, суғурта, заём, топшириқ (поручения), кафолат, ҳизмат кўрсатиш ва бошқа зарурий элементлар киритилади.

Масалан, банк воситачи сифатида ўз даромадидан   мулкни сотиб олиб, бошқа мижозга ёки хўжалик субъектига ижарага бериши мумкин. Бу ерда уч томонлама олувчи, сотувчи ва ўртадаги ижарачи (масалан банк) билан мулкий муносабат ўрнатилади, битим тузилади.

Лизингни оддий ижарадан асосий фарқи, хусусияти шундаки, лизингда ижарага берилган, корхоналар, саноат маҳсулотлари (товарлари, асбоб - ускуналар, қўзғалмас мулклар улардан ишлаб чиқариш масадларида фойдаланиш учун ижарага берилган муддат тугагандан сўнг, ижарачи шартнома асосида уларни:

  1. қолдиқ қиймати асосида сотиб олиши;
  2. объектни ижарага берган томонга (лизинг компаниясига) қайтариб бериши;
  3. ёки ижара муддатини чўзиши мумкин.

Шу учта вариантнинг бирортасини танлаш тўғрисида ижарани шартнома муддати тугамасдан 1,5 йил илгари лизинг фирмасини хабардор қилиш лозим. Машиналар, дастгоҳлар ва бошқа меҳнат воситалари бўйича лизинг битимининг тартиби шундай бўлади.

Ижара  муддати  қоида бўйича мулкий аммортизация даврига

тўғри келади. Бу моддий бойликлар турига ва уларнинг дастлабки қийматига боғлиқ бўлади. Ижара муддати қанча кўп бўлса ва шунга яраша мулкни қолдиқ қиймати кам бўлади ва ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланиш учун кенг имконият яратилади.

Лизинг операциялари иштирокчилари, яъни субъектлари бўлиб, молия ташкилотлари - коммерция банклари, Ўзбекистон банклари ассоциацияси, турли хил фондлар, чет эл инвесторлари, молия институтлари; корхона, ишлаб чиқарувчи, дастгоҳларни етказиб берувчи, ёки товар сотувчи - яъни меҳнат воситалари ёки кўчмас мулкнинг ҳар қандай эгаси; меҳнат воситаларини ижарага олувчи ҳар қандан корхона, жисмоний шахс, тадбиркорлар, меҳнат воситаларини ижарага берувчи ихтисослашган, лизинг компаниялари, фирмалар ҳисобланади.

Демак, лизинг субъекти бўлиб лизинг берувчи, лзинг олувчи ва сотувчи томонлар ҳисобланади.Тадбиркорлик фаолияти учун ишлатиладиган Лизинг операциясининг объекти бўлиб омборлар, ҳар қандай истеъмол қилиш мумкин бўлмаган, шу жумладан корхоналар мулк мажмуалари, транспорт воситаларива бошқа кўчиб юрадиган ва кўчмаган мулклар бўлиши мумкин. Лекин қурилиш кўп вақт талаб қилганлиги туфайли ижарачи шартнома талабларига кўра, биринчидан, кейинчалик тўланадиган ижара ҳақи ҳисобидан аванс тўлаб қўйиши; иккинчидан, шартнома муддатидан аввал фаолияти тугаб қоладиган бўлса, ижара объекти лизинг  компанияси (фирмаси)га объектни (мулкни) қайтариб бериши, ижарачи эса қолган қарзларини тўлаши (қоплаши) зарур.

Лизинг хусусиятларидан яна бири шундаки, лизинг компанияларида лизинг операцияларини амалга ошириш учун маблағлари етишмайди. Шунинг учун, лизинг операцияларида кўпинча жалб қилинган маблағлар кенг қўлланилади. Ривожланган хорижий мамлакатларда лизинг операцияларининг 85 фоизи жалб қилинган маблағлар ҳисобидан амалга оширилиши қайд қилинади. Бунда, банкнинг узоқ муддатли ссудалари жалб қилинади. Ижарачи ижарага берилаётган (ёки олинаётган) ускуналар қийматининг 80 фоизигача ҳажмда ўзоқ муддатли ссуда олади ва бу ускуналарни сотиб олади. Бунда ижарага берилаётган ускуналар ва ижара тўловлари берилган ссудалар учун таъминланган ҳисобланади.

Кўчмас мулк лизингининг хусусиятлари бўлиб, лизинг компаниясини мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини таъминлаш ёки ишлаб чиқариш объектларини қурилишида иштирок этиш мақсадида уни кейинчалик саноат ва савдо корхоналарига ижарага топширишдир.

Ер участкалари ва бошқа табиий объектлар ва ушнингдек қонун бўйича эркин муомала қилиш ман этилган ёки уларга муносабат билдиришнинг махсус тартиб - қоидаси ўрнатилган мулклар лизинг объекти бўла олмайди.

Кўчмас мулк лизингининг афзалликларини чет эл иқтисодчилари қуйидагича аниқлайдилар:

  1. Ижарачилар дастлаб катта ҳаражатларсиз янги замонавий техника ва технологиялардан фойдаланиш имкониятига эга бўладилар.
  2. Ижарага олинган мулкдан фойдаланиш ҳисобига олинган фойдадан лизинг бўйича тўловлар олиб борилади ва бу тўловлар ижара тўлови банлиги ижара тўлови бўлганлиги учун солиққа тортилмайди.
  3. Ижара тўловлари миқдори шартнома тузиш вақтида аниқланганлиги туфайли у валюта курсининг банк процентини ўзгариб туришига боғлиқ бўлмайди.
  4. Лизинг бўйича ҳисоб - китоб ишларини тайёрлашда дастгоҳлар жорий баҳоларда (яъни шу йилда амал қилаётган баҳода) ҳисобланади, келаси йиллардаги пул тушумларидан олинадиган ижара ҳақи эса шартномани амал қилиш давридаги дастгоҳларга қўйилган баҳони ўзгармаслиги натижасида инфляцияни камайиш воситаси бўлиб қолади (инфляция таъсирида бўлади).

  5. Лизинг корхона ресурсларини кўпайтириш имкониятини беради (боша имкониятлар, манбалар бўлмаганда).
  6. Шартнома тузаётган ижарачи банкдан бир қатор молиявий ва молиявий бўлмаган, ахборот, ҳуқуқий ва бошқа ҳизматлар олиш имкониятига эга бўлади.

Шундай қилиб, ижара - сотувчилар ва харидорлар ўзаро алоқа боғлашининг муҳим бозор механизми ҳамда ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчиларни кредит алоқаларининг замонавий шакли бўлиб юзага келади.

Дастлабки даврларда Ўзбекистонда лизинг тўғрисидаги ҳуқуқий ҳужжатларни йўқлиги шу шаклдаги тадбиркорлик фаолиятини суст ривожланишига олиб келди. Шундай шароитда ҳам Ўзбекистонда бир қанча лизинг компаниялари фаолият кўрсатди. Масалан, «Ўзбеклизингинтернешнл» АК (1995 й. январда ташкил этган), «ЎзКейсагромлизинг» қўшма корхонаси (1997 й. 27 февралда яратилган), «Барака» универсал лизинг компанияси (1995 й. 9 ноябрда яратилган) ва бошқалар.

Иккинчи даврда лизинг фаолияти худди ижарага ўхшаш амалга оширилди. Бунда лизинг тўғрисида махсус норматив ва қонуний актлар бўлмаган. Бундай ноаниқлик лизинг жараёнида иштирок этувчиларнинг таваккалчилик даражасини ошириб юборган. Натижада ташаббускорлик, хорижий инвесторларнинг молиявий имкониятларини амалга ошириш чекланиб қолган эди. Таваккалчиликдан зарар кўриб қолмаслик учун, масалан «ЎзКейслизинг» қўшма корхонаси халқаро лизингга мурожат қилган ва ундан фойдаланган. Бу корхона ўзининг унумдор техникасини 20 % ҳақини олдиндан тўлаш ва қолган 80 % - ни 5 йил ичида қайтариш шарти билан лизингга берган.

Учинчи давр лизинг ҳақида махсус меъёрий - ҳуқуқий хужжатларни ёки бу соҳанинг қонуний асосларини фаоллик билан яратиш даври бўлади.

Ҳозирги вақтда лизинг фаолиятини бошқарувчи меъёрий - ҳуқуқий актлар етарли даражада қабул қилинган. Бундан ташқари Ўзбекистон Республикаси 2000 йилнинг май ойида халқаро молиявий лизинг ҳақидаги Оттава Конвенциясига қўшилди.

Ҳозирда Ўзбекистонда лизинг муносабатларини ҳуқуқий базаси бўлиб қуйидаги хужжатлар ҳисобланади: