2.1. Бизнес ва тадбиркорлик субъектлари ва хусусиятлари

Бугунги кунда маърифатли бозор иқтисодиётининг муҳим талаби - кам меҳнати сарфлаган ҳолда, кўпроқ ва сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш, кишиларнинг талаб ва эҳтиёжларини тўла қондириш ва шу асосда фойда олишдан иборат. Бу борадаги ишлаб чиқариш жараёнидаги асосий харакатлантирувчи куч - тадбиркорлардир.

Республикамизнинг стратегик йўналиши жамият ва фан олдига ишлаб чиқаришнинг мунтазам ривожланиши таъминлайдиган янгича иқтисодий муносабат ва ғояларни қарор топтириш, иқтисодни бошқаришни тубдан қайта ислоҳ қилиш, янгича хўжалик юритиш усулларини доимо излаб топиш ва уни амалий кундалик ҳаётга тадбиқ қилишни талаб қилмоқда. Бу қуйидагиларни талаб этади:

Бизнес - бирор фаолият (иш) юзасидан бўлган муносабат, аниқроғи ишбилармонларнинг иқтисодий муносабатларидир.

Бизнеснинг уч тури ажратилади:

  1. савдо - воситачилик
  2. ишаб чиқариш бизнеси
  3. хизмат кўрсатиш асосидаги бизнес.

Ишлаб чиқариш бизнесида уларнинг икки типи ажратилади:

  1. Традицион типдаги тадбиркор. Бундай тадбиркор ҳар доим талаб қилинадиган маҳсулотни ишлаб чиқаради.
  2. Новатор - тадбиркор. У янги технологиялардан фойдаланиш асосида ихтироларни ишлаб чиқаришга қўллайди ва аввал маълум бўлган товарларни ишлаб чиқаришни янги усуллар ёрдамида амалга оширади. Бунда янги ишлаб чиқаришлар, тармоқлар яратилиши мумкин.

Бизнес - муносабат сифатида бир қатор белгиларга эга: бизнесчилар ўз манфаатларига эга, фойда олишга интиладиар, ҳатто хатарли ишга қўл уришга ҳам тайёр, ташаббускор, ишнинг сиру - асрорларини биладиган, ўзаро иқтисодий алоқалар маданятини эгаллаган бўладилар. Уларнинг алоқалари ҳамма иштирокчилар учун наф келтиради. Бизнесмен – капитал эгаси, мулкдор, мулкини купайитиришга интилувчи шахс.

Бизнес - бу руҳсат этилган, жамият аъзоларига наф келтирувчи фаолият билан шуғулланиб, пул даромад топишни билдиради. Бизнес кенг маънодаги қонуний йўл билан даромад топишга қаратилган фаолиятдир. Бизнеснинг моҳияти айрибошлашдадир. Пулни товарга ва янада кўпроқ пулни, яъни фойдаси билан қайтган пулни товарга айирбошлаш бизнеснинг моҳиятини кўрсатади: П®Т®П1®Т

Маданийлашган бозор иқтисодиёти пул топишнинг ғайри қонуний усулларини, яъни қаллоблик, товламачилик, порахўрлик, ўғрилик, тиламчилик, босқинчилик, гиёҳванд (наркотик) моддалар билан шуғулланиб пул топиш кабиларни хақиқий бизнес тан олмайди. Аммо ижтимоий ҳаётда қайри қонуний йўл билан пул топиш учраб туради, лекин бу бозор муносабати қонунлари билан боғлиқ эмас.

Бизнес ишбилармонлик муносабати сифатида ўз субъектлари (иштирокчилари)га эга, яъни якка тартибда бизнес билан шуғулланувчи кишилар, тадбиркорлар жамоаси ва уюшмаси, якка истеъмолчилар бирлашмалари ва ниҳоят, давлатнинг иқтисодий идораларига эга. Тадбиркорик тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг «Тадбиркорлик субъектлари» деб аталган 4 - моддасида бизнеснинг (тадбиркорликнинг) субъектлари деб қуйидагилар кўрсатилган:

Давлат тузилмалари (органлари) ишбилармонлар муносабатлари - га, уларни қонуний асосда бизнесни амалга оширишни ҳимоя қилиш, кафолатлаш мақсадида салбий (акс) таъсир кўрсатиш ҳам мумкин.

Бозор  иқтисодиётида  брокерлар, дилерлар,  маркетологлар, банкирлар, молиячилар, маъмурий раҳбарлар фаол иштирок этадилар.

Тадбиркорлик объекти бўлиб ишлаб чиқариш омилларини самарадор комбинациясини окилона ишлаб чиқиш ва натижада максимал даражада даромад олиш ҳисобланади.

Бизнесга бозор орқали талаб - эҳтиёжни қондирувчи фаолият ҳам киради. Истеъмолчилар (харидорлар)нинг бизнесда иштирок этишдан манфаати товар ва хизматларни сотиб олишларидир. Тадбиркорлик бизнесидан фарқлироқ истеъмолчи бизнесида ҳамма фуқаролар қатнашади, уларнинг талаб - эҳтиёжларини бозор орқали қондириш зарурати фаол тадбиркорликни талаб қилади. Тадбиркорлик бизнеснинг бир қисми, у товарлар ишлаб чиқариш ва хизмат турларини кўрсатиш йўли билан даромад тпишдир. Бизнесга тадбиркорликдан ташқари бошқа йўл билан, масалан пул ёки қимматбаҳо буюмларни банкка қўйиб, даромад топиш ёки ижарага бериб пул топиш кабилар киради, лекин бу фаолият соҳаларида яратувчилик йўқ, яъни ҳеч бир нарсани яратмай, у бойликдан бойлик ундиришдан иборат холос.

Бизнес муносабатининг иккита асосий талаби бор. Биринчидан, бизнес иштирокчилари суверенитетга, мустақиллик, эркинликка эга бўлишлари шарт. Аммо бу бизнес субъектларининг мустақиллиги билан чекланмайди, балки ҳар бир субъектнинг бошқа субъект, яъни ўзи алоқа қиладиган субъект манфаатлари билан ҳисоблашиш, унинг ниятларини ва хатти - харакатларини билиш ва тўғри тушунишни ҳам талаб қилади. Субъектларнинг бизнес юзасидан бўлган муносабатлари белгиланган тартиб - қоидалар доирасида бўлади ва буни давлат назорат қилади. Иккинчидан, бизнес алоқларидаги субъектлар манфаатларининг муросали муносабатда бўлиши талаб қилинади. Муроса иш юзасидан бир - бири билан алоқа қилувчилар ўзаро мажбуриятларини канда қилмай бажаришларини, хатти - харакатлари ҳар икки томонга зарар келтирмаслигини, уларнинг суверенитети бузилмаслигини тақозо этади. Гарчи назарий жиҳатдан бизнес ва тадбиркорлик тушунчалари ўртасида фарқ бўлсада, бироқ кундалик хаётда бизнес билан шуғулланувчи барча кишиларни тадбиркор деб ҳисобланади.

Бу тушунчалар синоним сифатида ишлатилади. Айрим холларда улар ўртасида фарқ ажратилмайди, баъзи холатларда хам иккала сўз ҳам ишлатилади. Балки бу тушунчалар ўртасида фарқ ва ўхшаш томонлари ҳам бор.

Буни биз қуйидаги фикрлардан биламиз.

Кичик бизнесда, бутун бозор иқтисодиёти сингари учта асосий жараён амал қилади ва унда уч хил табақадаги шахслар иштирок этади. уларнинг тавсилоти қуйидаги жадвалда келтирилган.

Якка холда тадбиркорликда, микрофирмалар, кичик корхоналарда тадбиркор, бизнесмен ва менеджер битта шахс сифатида намоён бўлади. Тадбиркорлар янги корхона яратади, унда ўзи бизнес билан шуғулланади ва унинг ўзи менеджерлик вазифасини бажаради.

Шундай қилиб, тадбиркор ўзининг шахсий вазифаларини бошқариш билан бир вақтда бошқа бировларнинг ишларини, вазифаларини ҳам яъни майда товар ишлаб чиқарувчилик, капиталист мулк эгаси, корхона бошқарувчиси ва х.к. вазифаларни ҳам  бажаради.

Лекин ўз шахсий фаолиятининг ривожланиши, ишлаб чиқариш хажмини кўпайиб бориши билан, иш хажмини ўсиши ва капиталини кўпайиши, бошқариш ишларни қийинлашуви сабабли бизнесмен ва менеджерларни ишга қабул қилишига тўғри келади. Бу ерда кўрамизки, бозор иқтисодиёти иштирочилари орасидаги фарқ яққол кўринади.

Демак, бизнес - пул топиш йўлидаги харакат, бойликни, мулкни оширишга интилиш бўлса, тадбиркорлик - бу ихтиро этиш, ишлаб чиқариш омилларидан оқилана фойдаланиш ёрдамида унга ўхшаш бўлмаган янгиликни яратиш ва амалга ошириш ёки эскисини йўқотиб, такомиллаштириб ишлаб чиқаришни қайта қуриш, яъни новаторлик.

Корхона фаолиятини мувоффақиятли олиб бориши учун бизнесмен кўпгина сифатларга эга бўлиши керак:

Бизнес сохасида хеч ким ўзини йирик мутахассис деб айтмайди. Бизнесда мутлоқ принципиал, кескин тушунчаларни ажратиш қийин. Бизнес оламида машхур назоратчи ва амалиётчи Герберт Ньютон Кесоннинг «Пулдорлик санъати» китобидаги пул топиш ва асраш хақидаги нутқидаги қоидалар берилган.

  1. Аниқ мақсадни кўринг.
  2. Қилинадиган ишларни режалаштиринг.
  3. Шартномаларни доимийлигини таъминланг ва уни сақлаб қолинг.
  4. Мулк ҳисобига пул қилинг.
  5. Таниш билишлардан фойдаланинг, улар билан доимий алоқа ўрнатинг.
  6. Сотиш мумкин бўлган нарсагагина пул сарфланг.
  7. Ўз фойдангизни олинг.
  8. Нархлар арзонлигида сотиб олинг, қимматлашганда сотинг.
  9. Ўз банкирларингизнингсўзларини тингланг.
  10. Пулингизни ҳар доим айланиб туришини таъминланг.
  11. Қанча пул қўйиш мумкин бўлса шунча қарз олинг.
  12. Хеч қачон қарз берманг.
  13. Қарзни ишни ривожлантириш учун олинг.
  14. Нархнинг тебранишини кузатиб боринг.

Шундай қилиб, бизнес фаолияти бозор иқтисодиётининг асосий бўғини бўлган ҳолда бозор хўжалиги тизими туфайли таркиб топган. Бозор иқтисодиётидаги эволюцион ўзгаришлар бизнес фаолиятини иқтисодий ташкил этиш шарт - шароитларини ҳам ўзгартириб боради.

Уларнинг мақсадлари ҳар хил.

Бизнеснинг мақсади, одатда фойда олиш ва уни барқарор холга келтириш, фойдани муттасил ошириб бориш ва бойиб кетиш, фойда ҳисобига капитали купайтиришдир. Бундай фойда бизнеснинг кейинги ривожини ва ижтимоий талабларини қондиришга қаратилган бўлади. Буни қуйидаги чизмадан кўрамиз.

1 - чизма. Бизнеснинг мақсади.

Тадбиркорнинг мақсади эса янги фикр ва ғояларни излаш, таҳлил қилиш, ўзининг ташабусскорлик, яратувчилик қобилиятларини юзага чиқариш, ўз ишни ривожланишида мувофақиятга эришишдир.

Бизнеснинг энг асосий жиҳати - бу тадбиркорликдир. Тадбиркорлик ва тадбиркорлик фаолиятининг кафолатлари тўғрисида»га Ўзбекистон Республикаси Қонунида, (14.04.1999.):

«Тадбиркорлик (тадбиркорлик фаолияти) қонун хужжатларига мувофиқ даромад (фойда) олишга қаратилган, юридик ва жисмоний шахслар томонидан маҳсулот ишлаб чиқариш (ишларни бажариш, хизматлар кўрсатиш) йўли билан таваккал қилиб ва ўз мулкий жавобгарлиги остида амалга ошириладиган ташаббускор фаолиятдир» деб кўрсатилган.

Тадбиркор” - юридик шахс бўлса ҳам бўлмаса ҳам доимий равишда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсдир (якка тартибдаги тадбиркор)» Бундай иборалар ҳам тадбиркорлик ва тадбиркор тўғрисида тўлиқ маълумот бермайди, уларнинг моҳиятини етарли даражада ёритмайди.

Тадбиркорлик фаолияти ўзи нима, унинг ўзига хос белгилари ва уни амалга оширишдаги муҳим принциплар қайсилар? Бу масалани В.Долянинг луғат китобидаги тушунча орқали бир мунча ойдинлаштириш мумкин. «Тадбиркор дегани янги бир ишга қўл уриш, уни бажаришга киришиш, қандайдир каттароқ ишларни амалга оширишдир».

Тадбиркор, яъни ўйлаб иш кўрувчи киши - корхона ишини юргизишга мойил, қобилиятли, катта хажмдаги ишларга қўл ураоладиган, жасур, чўрт кесар ва бундай ишларга ботир бўлган кишидир».

С.Ожегованинг луғати тадбиркор тўғрисидаги тушунча бир мунча тўлдирилган: «Тадбиркор - энг керак пайтда ўйлаб иш кўрадиган, чорасини топаоладиган, топқир, ихтирочи, ишга амалий ёндошадиган  кишидир».

Иккала луғатда ҳам тадбиркорлик фаолитининг алохида хили, хатти - харакатлари, юриш - туришларида фикрлаш қобилиятларида алохида ўзига хос хусусиятга эга бўлган фаолиятдир. Буларнинг хаммаси - ташаббускорлик, хеч кишига маълум бўлмаган усулар билан иш юритиш, таваккалчилик, ишга ёпишиш каби томонларни ифодалайди.

Тадбиркорлик ва тадбиркор тўғрисида янада тўлароқ маълумотга эга бўлмоқчи бўлсак иқтисодий фикрларнинг қадимий илдизига, тубига, шундай муаммолар билан  шуғулланган олимлар ишига мурожат қилишимиз зарур.

«Тадбиркор» тушунчасини биринчи марта XVIII аср бошида иқтисодиёт назариясига киритган олим инглиз иқтисодчиси Р.Кантильон бўлган. У маълум бўлган баҳоларда бировларнинг товарларини сотиб олиб ўзиникини ҳам ўзига номаълум бўлган баҳода сотуви номаълум ва белгиланмаган миқдорда даромад олувчи кишини тушунган. Бу ерда - таваккалчилик тадбиркорнинг энг асосий кўрсаткичи деб ҳисобланган.

XVIII асрнинг охири - XIX асрнинг бошларидаги француз иқтисодчиси Ж.Б.Сей тадбиркорни ўз ҳисобига ва таваккалчилик билаш иш бошлаб қандайдир маҳсулотни ўз фойдаси учун ишлаб чиқарувчи шахс деб тушунган.

Унинг таъкидлаши бўйича, тадбиркор ишлаб чиқариш омиллри - капитал, меҳнат, табиий ресурслардан оқилона, ўрнига қўйиб фойдаланади. Сей тадбиркорнинг ўзига хос хусусиятларини, унинг даромадини характерини етарли даражада батафсил ёзган эди.

Немис иқтисодчиси В.Зомбарт (XIX аср охири - XX аср бошларида) кўрсатиши бўйича тадбиркор - бу забт этувчи, таваккалчиликка тайёр туриш қобилиятига эга бўлган, маънавий эркин, ғояларга бой, шижоатли ва ўз сўзини ўтказадиган, ташкилотчи, биргаликда бажариладиган ишга кўпгина кишиларни бирлаштирадиган шахсдир.

Тадбирокорлик назариясига муҳим хисса қўшган автрия иқтисодчиси И.Шумпетердир. У ўзининг 1912 йилда ёзган «Иқтисодий тараққиёт назарияси» китобида тадбиркорни ишлаб чиқариш омилларидан фойдаланишнинг янгича комбинацияларини амалга оширадиган ва шу билан иқтисодий тараққиётни таъминлайдиган киши деб атайди. Янги комбинацияларни амалга ошириш деганда турли хилдаги янгиликларни киритиш, янги нарсаларни ишлаб чиқариш илгари номаълум бўлган ёки янги сифатдагиларни яратиш, янги технологияларни киритиш, маҳсулот сотадиган янги бозорларни, хомашё манбаъларини ўзлаштириш, хўжалик фаолиятида ташкилий ўзгаришлар яратилишларни амалга оширишни назарда тутган эди.

Шумпетер фикрича агар янги комбинациялар амалга оширилмайдиган бўлса, у ҳолда тадбиркорлик тўғрисида гапиришга асос йўқдир.

Шумпетер фикрича тадбиркорлик энг аваало иқтисодий соҳада намоён бўлса ҳам, бу ходиса кўпроқ ижтимоий - иқтисодий ходиса бўлсай, балки психологик воқеликдир.

Кенг маънода кишининг тадбиркорлик холати - бу ташаббускорлиги, новатерлиги, манфаатдорлиги, ишга эскича эмас, янгича ёндошишдир.

Шумпетер тадбирокорлик фаолиятининг уч асосий томонини ажратади: 1. Хокимликка, хукмрон бўлиш ва эркинликка интилиш; 2. Курашишга хохиш ва муваффақият учун муваффақиятга интилиш; 3. Ўз ишидан хурсанд бўлиш, хузр қилиш, лекин бундай холат унинг хатти - харакатларини белгиловчи восита бўлади.

Шумпетер иқтисодий омилларнинг ахамиятини инкор этмай, уни тан олиб айтадики, хусусий мулк ва фойда тадбиркорликни ифодаловчи хусусиятар билан ёнма - ён бир қаторда туради.

Нобел мукофотининг соврундори (1974й) инглиз иқтисодчиси Ф.Хайека фикрича тадбиркорлик бу бирон бир касб билан шуғулланиши эмас, бу хўжалик субъектининг хатти - харакатидир. Хайек тадбиркорликни иқтисодиёт соҳасидаги янада активроқ кўринадиган ижтимоий - психология воқеа деб билади.

Қатъий қарор тадбиркорлик ва хушёрлик – давлатни бошқариш қойдаларидан бири бўлган. Амир Темурнинг Мовараннахрда.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, назариячи иқтисодчи - олимлар тадбирокрликка тўла - тўкис тавсилот берганлар ва унга психологик томонларни ўз ичига олган ижтимоий - иқтисодий воқелик деб қараганлар.

Шундай қилиб, турли даврлара тадқиқотчилар томонидан тадбиркорга турлича тушуналар бериб келинган:

Ташаббус кўрсатувчи, ишбилармон, ижтимоий - иқтисодий механизмни ташкил - этувчи инсон.

Тадбиркор ва бизнесменнинг фаолияти натижалари турлича тугалланади. Тадбиркор ўз қобилияти ҳисобига тадбиркорлик даромадини олса, бизнесмен киритган капиталидан фойда олади.

Товарлар ва товарашган хизматларни яратиш бозор иқтисодиёти учун бирламчи бўлганидан унинг асосини тадбиркорлик ташкил этади. Тадбиркорлик - иқтисодиётнинг суянган тоғи - ю, ишонган боғи, харакатга келтирувчи кучи ҳисобланади. Тадбиркорлик - кишилар (мулкчилик субъектлари)- нинг моддий ва пул маблағларини (капитални) амалда хўжалик оборотига тушириб, даромад топиш учун мўлжаллнган иқтисодий фаолиятдир. Тадбиркорлик умуман пул топиш эмас, балки яратувчилик фаолияти орқали даромад олишни билдиради. Тадбиркорлик иш юритмай туриб, капитал ҳисобидан текин даромад кўриб, уни паразитларча ўзлаштиришни инкор этади.

Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун бир қанча туғма ва ўзи эга бўлган сифатлар зарур. Шунинг учун хақиқий тадбиркорлар тез - тез учрамайдилар. Масалан, американинг илмий изланишлари асосидаги маълумотларига кўра меҳнатга қоблиятли ахолининг ҳар 100 тасидан, атиги 7 киши хақиқий тадбиркор бўлиб чиқади. Бизнесмен бўлиб юрадиганлар эса кўп. Бизнес - «Иш», «коммерция» демакдир. Америкача бизнес - бу жамият талабларини ва хохишини қондириш учун ишлаб чиқариш тизимидир. Бизнес - бу машшақатли ва фойдали ишдир».

Тадбиркорлик мулкий муносабатлар доирасида юз беради. Мулкчилик турли - туман бўлганидек тадбиркор ҳам бир хил эмас.

Тадбикорликнинг муҳим хусусиятлари (белгилари ёки томонлари) қуйидагилар:

жавобгарликни хис этиш.

иқтисодий эркинлик, хўжалик фаолияти турини танлаш, уни ресурслар билан таъминлаш, олди - сотди ишларини юритиш, ишлаб чиқаришни бошқаришда эркинлик.

иқтисодий хатти - харакатлар учун маъсулиятни ўз зиммасига олиш: иш натижасига жавоб бериш, таваккал қилиб иш юрита олиш, иқтисодий хатарли ишга қўл уруш.

фойда олишга интилиш: фойдага эришиш чора - тадбирларини кўриш, олинган фойдани ўз билганича ишлатиш.

тижорат сирига эга бўлиш: бизнесга оид ва ўзгаларга

рақобат курашида қатнашиш: бозорда амал қилувчи қоидаларга риоя этган ҳолда ҳалол рақобатда қатнашиб, унинг ғирром, ёввойи усулларидан воз кечиш.

ҳалоллик билан иш юритиш, қаллоблик, ғирромлик ва алдамчиликка мойил бўлмаслик. Обрў (имиж)га эга бўлиш, бошқаларга ишониш ва бошқалар ишончини қозониб шон - шухрат орттириш, фирма номини эъзозлаб, унга путур етказмаслик, фирмани обрўсизлантирмаслик.

ташқи муҳит (солиқ ва бошқа ташкилотлар), ўз ходимлари ва ҳокозалар) билан яхши муносабат ўрнатиш.

Қадим - қадимдан халқимиз хунармадчилик, савдо - сотиқ ишлари билан машғул бўлиб келганлар. Масалан, кўпчилик, қандолатчилик, дурадгорлик, махсидўзтлик, этикдўзтлик, мисгорлик, чегачилик, заргарлик, зардўзтлик, новвойчилик, тўқувчилик, деҳқончилик, чорвочилик каби кишиларнинг хилма - хил талабларини қондирадиган ишлар билан банд бўлиб ўз касблари ном чиқариб келганлар.

Тадбиркорлик, ишбилармонлик тўғрисидаги фикрларимизни янада бойитмоқчи, тўлдирмоқчи бўлсак, XI асрда яратилган «Қобусснома»да* айтилишича: «Савдогарлик ва олиб сотарлик» хунар ҳисобланмайди, аммо буни яхши санъат деса бўлади, чунки унга назар ташласанг, унинг одатлари худди хунармандларнинг одатига ўхшайди – деб кўрсатилган. Улуғлар дебдиларки (савдогар аҳмоқлик асосига, фойда топишдаги тартиби эса ақл асосига қурилган), бу жоҳиллар бўлмаса, жаҳон вайрон бўлади, деган гапдир. Бу сўздан мақсад шуки, ҳар ким молни кўпайтирмоқчи бўлса, бир танга учун мағрибдан машриққа боради, ўзини тоққа, дарёга уради, жонини, танини ва молини хавф - хатарга солур, йўлнинг ёмонлигидан, йиртқичлардан қўрқмас, шунинг учун мғрибдан машриққа, машриқдан мағрибга бориб, халққа озиқ - овқат келтиради, жаҳоннинг ободонлиги шу билан вужудга келади, бу иш савдогардан бошқа халқдан зоҳир бўлмас. Ақлининг кўзи кўр бўлган киши шундай хатарли ишларни қилади.

Демак, ҳар йўл билан савдогар ўзининг моли ва танига эҳтиёт бўлиши, бепарво бўлмаслиги керак. Шу билан бирга, (савдогар) омонат ва тўғриликни ўзига одат қилиши зарур, ўзининг фойдаси учун ўзгаларга зиён етказмаслиги керак ва ўзига тобе бўлган киши билан муомила қилгай. У шундай улуғ одам билан муомила қилиши мумкинки, у одам диёнатли ва мурувватли бўлгай, фирибгар кишидан қочгай. Молнинг яхши ва ёмонини билмаган ва моли оз одам билан муомила қилмагай. (Агар шундай одам билан муомила) қилса, фойдадан тама қилмагай, токи икковининг орасидаги дўстлик вайрон бўлмагай.

Фойдадан умид қилса, насия қилмагайким, оз фойда кўп зиён келтиради. Майда нарсаларга назар солмагилки,  паст назарлик улуғларга зарар келтиради. Савдогарнинг асли зарари – беҳуда харж қилишдир. Агар молдан фойда қилсанг, фойдадан егил ва фойда қилмагунча сармоядан емагил, чунки савдогарчиликнинг энг катта зарари сармоядан ейишдир.

Савдогарнинг сармояси кам бўлса, ўзгалар билан баҳслашмасин ва улуғ ишларга аралашмасин. Ўз ҳолига лойиқ мол олсин ва (бу мол) билан ўз бахтини синаб кўрсан, (бундай вақтда) зиён қиса ҳам, сармояга ортиқча зарар етмайди.

Агар деҳқон бўлсанг, барча деҳқондан билимдонроқ бўлгил ва ҳар бир экинни эксанг, вақтидан ўтказмагил. Вақтидан ўн кун бурун экканинг икки кун кейин экканингдан яхшироқдир.

Ҳўкизни жуфт қил ва барча асбобини муҳаё қилгил. Зўр, бақувват ҳўкизларни сотиб олгил ва охурига хашакни кўп солгил. Шундай тарбия қилгилки, ҳўкизларинг зўрликда ва семизликда барча халойиқнинг ҳўкизидан илгари турсин. Агар бир ҳўкизинг ишга ярамай қолса, тезликда яна бир ҳўкиз олгил, токи экин вақти ўтмасин. Агар экмоқ ва ўрмоқ вақти бўлмаса, ҳамиша ер ҳайдаб шудгор қилишдан ғофил бўлмагил. Кейинги йилнинг тадбирини шу йил қилгил. Экинни кучли ерга эккилки, агар еринг кучсиз бўлса, сенга фойда бермайди. Ҳамма вақт ерни тарбия қилгил ва деҳқончилик ҳунаридан баҳраманд бўлгайсан.

Агар бошқа ҳунарни қилмоқчи бўлсанг, бозор ҳунарини қилгил. Ҳар бир ҳунарни қилсанг ҳам, чаққон бўлгил ва покиза иш қилгил. Сенинг ишинг ҳамма ҳунармандларнинг ишидан яхшироқ бўлғай.

Ҳамкасб ва ошналаринг кўпайсин. Оз фойдага қаноат қилгил. Харидорни кўп қаттиқ турриб ва оғир баҳо билан ўзингдан қочирмагил, токи шу ҳунаринг билан ризқинг зиёда бўлсин. Халқ сенинг олдингга бир нарсани олиш, сотиш учун келсин, жонимсан, дўстимсан, биродаримсан деб қарши олгил, токи сенинг бундай меҳрибонлигингин кўриб, улар молларига юқори баҳо қўйишдан шарм қилсинлар ва сенинг мақсудинг ҳлсил бўлсин, ҳамма ҳунармандлар орасида яхши номинг чиққай. Аммо тўғри сўзлагил, бахил бўлмагил. Фойдани яхши ишга сарф қилгил, қашшоқларга инъом бергил ва ўзингдан юқориларга ёлворувчи бўлгил. Савдода кўп қаттиқ бўлмагил ва ғариблардан кўп фойда талаб қилмагил. Муҳтожни хушҳол қилгил. Шерикларингга хиёнат қилмагил, қайси ҳунарни ишлатсанг, ҳийла қилмагил, ҳамма ишингни бир хил қилгил. Агар молдор бўлсанг, муҳтожга қарз бермоқни ғанимат билгил. Ёлғондан онт ичмагил ва одамлар билан қаттиқ муомала қилмагил

Ҳозирги замон тадбиркори энг аввало бозорни харидоргир товарга тўйдира оладиган товар ишлаб чиқарувчидир. Тадбиркорлик фаоллашмаса иқтисодий ўсиш юз бермайди. Тадбиркорлик фаолияти одатда, муомала соҳасидан, савдо - сотиқдан бошлаб, дастлаб шу ерда ривож топади. Шу сабабли савдо капитали саноат капиталидан, яъни ишлаб чиқаришга солинадган капиталдан олдин, савдогар эса саноат капиталистларидан олдин пайдо бўлган.

Савдо - сотиқдаги тадбиркорликдан фарқ қилган ҳолда ишлаб чиқаришдаги тадбиркорлик нисбатан йирик капитал, узоқ вақт, катта тажриба, кенг ва чуқур билимлар, бошқарш маҳорати ва малакали иш кучи талаб қилади. У серкапитал, серҳаракат бўлади ва ниҳоят катта тоқат талаб қилади. Масалан, савдода 1 миллион сўмлик оборот капитали ва 1 ой муҳлат етарлик бўлса, саноатла 1 миллион сўмлик маҳсулот яратиш учун 2 - 3 миллион сўмлик капитал ва 3 - 4 ой вақт кетиши мумкин. Ишлаб чиқариш тадбиркордан нафақат иқтисодий, балки техникавий ва бошқариш билимларини талаб қилади.

Тадбиркорлик инновация фаолияти тарзига кирса, яъни техника ва технология янгиликларини жорий этиш билан боғлиқ бўлса, иқтисодий ўсиш тезлашади.

Тадбиркор ҳоҳлаган банкини танлаб иш кўради, бир неча банкда ўз пул маблағларини ўз билганича ишлатиши, ўз маблағини нақд пул ёки нақд пулсиз счётдан счётга кўчириб олиши мумкин. Тадбиркор бюджет билан ҳам эркин алоқада бўлади. Белгиланган солиқ суммасини бюджетга тўлайди, бюджетдан тегадиган пулни ўзи ўзлаштиради. У ҳоҳлаган молиявий компания ёки ташкилот фаолиятида иштирок этади. Тадбиркорлик учун қулай муҳит - бу ягона иқтисодий майдоннинг, жумладан, ягона пул майдонининг мавжуд бўлишидир.

Тадбиркорлик хусусиятлари унинг қуйидаги асосий вазифаларини келтиб чиқади:

1. Тадбиркор мақсадни аниқ белгилайди, ишлаб чиқариш дастурини тузади ва унга эришади. Ер, капитал ва меҳнат ресурсларини, товар ишлаб чиқариш ва хизмат ишларини бажариш мақсадида уларни ягона жараёнга бирлаштиради. Ташаббусни ўз қўлига олади. Тадбиркор бир вақтнинг ўзида ишлаб чиқаришни харакатга келтирувчи куч ва ўртада турган воситачи ҳисобланади. Фойдали жараёнларни амалга ошириш учун бошқа ресурсларнинг қўшилишини таъминлайди. Дастурда мақсадга эришишнинг йўл - йўриқлари, таъминот ва харид каби бандлари ўз аксини топиши лозим. Дастурнинг бандлар сони, қандай даврни ўз ичига олиши, корхонанинг қандай бўлимлари учун тузилиши, ички шароитлари ва ташқи муҳитнинг ўзгариши ҳам ўз аксини топиши мақсадга мувофиқдир.

Тадбиркор корхона дастурини тузишда қуйидаги асосий мулоҳазага эътибор беради:

Агар шу иккита мўлжал бир - бирига мос келтира олинса, корхона фаолияти дастурини туза олиш мумкин. Дастур тузишни шартли равишда уч босқичга бўлиш мумкин:

  1. Маҳсулот сотиладиган бозорни таҳлил этиш лозим. Таҳлил икки ёқлама узвий боғланган ҳолда қилинади. Биринчиси, корхона ишлаб чиқарган маҳсулотнинг бозордаги ижобий томонларини ўрганиб чиқиш, иккинчиси салбий томонларини чамалаб кўриш. Иккала ҳолда ҳам тадбиркор талаб ва таклиф ўзгариши, фан ва техника ютуқлари, рақобат ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда бир йилдан беш йилгача башорат қилиши керак.
  2. Корхонанинг ички имкониятларини тўлиқ ҳисобга олган ҳолда мақсадни тўғри қўя билиш. Энг яхшиси, корхонанинг кучли томонлари ва камчиликлари бир - бири билан солиштирилиб, талаб ва таклифнинг ўзгаришига боғланади. Солиштириш натижасида қайси мақсад имкониятга мос келади, қайсиниси мос келмаслиги яққол кўриниб қолади. Шулар асосида тадбиркор ўз мақсадини яна бир бор қайта кўриши лозим. Сўнгра имконият мавжуд бўлган, уддасидан чиқа оладиган вазифалар танланади.
  3. Корхона фаолияти ривожлаишининг энг фойдали вариантини танлаб олиш. Корхонанинг хом - ашёси ва ташкилий имкониятлари мажмуаси аниқланади. Бунда асосан учта кўрсаткичга эътибор бериш керак:
  4. а) корхонанинг бозор муҳитида тутган ўрни, яъни чиқариладиган маҳсулотларнинг қанчалик талабга жавоб бераётганлиги, сифат жиҳатидан ҳам, сон жиҳатидан ҳам;

    б) корхона қайси хўжалик шаклига мансублиги, яъни тармоққа қарашлими ёки хўжалик секторигами ва х.к,;

    в) ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар турининг хилма - хиллиги, яъни таклиф этилаётган турнинг талабга қанчалик мос келаётганлиги.

    Юқорида қайд этилган кўрсаткичлардан кўриниб турибдики, корхона доирасида ҳам, бозор шароитида ҳам ўзининг келиб чиқиши ва хусусиятларига кўра башорат қилиш анча мушкул ишдир. Шу сабабли дастур тузишда учинчи босқични ўрганаётганда қўшимча маслаҳатчиларга мурожат этиш мақсадга мувофиқдир.

  5. Тадбиркорнинг муҳим вазифаларидан яна бири - бизнес фаолияти билан шуғулланаётганида корхона фаолияти йўналишини белгиловчи асосий қарорларни қабул этишдек мураккаб вазифаларни ўз зиммасига олишдир.
  6. Тадбиркор - коммерция асосида янги маҳсулотларни ишлаб чиқариш, улардан фойдаланиш, янги ишлаб чиқариш технологияларини ёки хатто бизнесни ташкил этишнинг янги шаклларини кундалик ҳаётга киритиб боради.
  7. Тадбиркор - таваккалчилик билан ўз иш вақти, меҳнати, ишидаги обрўси, шунинг билан бирга ўзининг шахсий ва ўз компаньонлари ёки акционерларининг сарфлаган маблағлаини гаровга қўйиб иш олиб боради. Тадбиркорга фойда олиш кафолати берилмаган. Шунинг учун ҳам капитализм иқтисодиётида тадбиркорлик қобилиятига алоҳида ўрин берилади, у «меҳнат» тушунчасига кирмайди, чунки унинг ўзига хос хусусиятлари, аҳамияти бор.

«Меҳнат» - кишиларни товар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш борасидаги жисмоний ва ақлий қобилиятларидир. «Меҳнат» ва «тадбиркорлик қобилияти» меҳнат ресурсларини ташкил этади.

Тадбиркор аниқ бир ишлаб чиқариш фаолиятини танлаб олиб, ўз корхонасини юргизиб юборгандан сўнг, унинг асосий вазифаси ишлаб чиқариш жараёнини узлуксиз бошқаришдан иборат бўлади. Бундай ҳолатда тадбиркорнинг назарида у ҳамма ерда зарурга ўхшайди, гўё у сиз хеч қандай иш битмайди. Лекин, бундай ўйлаш асло тўғри эмас. Барча вазифаларни ўз зиммасига юклаш нотўғридир, чунки ишлаб чиқариш жараёнида шундай ҳолатлар бўладики, бошқалар ушбу ишни яхшироқ бажаришлари мумкин. У тадбиркорлик билан иш олиб бориши керак. Масалан, ходимлар масаласида, таъминот масаласида, харид қилиш, ишлаб чиқариш жараёнини таъминлаш масаласида тадбиркор, биринчи ўринда яхши ташаббусчи, ташкилотчидир.

Тадбиркор ўзининг юқорида зикр этилган хизмат вазифаларини амалга оширишда корхонанинг ишлаб чиқариш жараёни дастурини тузиш, системали бошқариш, иқтисодий таҳлил этиш, корхона истиқболини башорат этиш каби илм - фан ютуқларидан унумли фойдаланиладиган илғор билимларни қўллаши мақсадга мувофиқдир.

Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорнинг асосий мақсади ўз қўл остидаги ишлаб чиқариш воситаларидан, ихтиёридаги ресусрслардан унумли фойдаланган ҳолда бозор талабларига тўғри жавоб берувчи маҳсулот ишлаб чиқариб, унумли фойда олишдир. Мақсадга эришиш йўлларини ишлаб чиқишда тадбиркорларнинг албатта ўз дастури бўлиши лозим. Дастур корхонанинг катта ёки кичик бўлишидан қатъий назар, тузилиши мақсадга мувофиқдир.


* 475 хижрий; 1082 - 1083 мелодий йилида майда феодал оиласида туилган Кайковус 63 ªшида яратди.