10.1. Ишлаб чиқаришдаги иқтисодий самарадорлик ва фойда.
Ўзбекистон саноат корхоналари ва бутун халқ хўжалигининг ишлаб чиқариш фаолияти самарадорлиги бир қанча иқтисодий кўрсаткичларни таҳлил қилиш асосида аниқланиши мумкин.
Биз бу масалани фақат микроиқтисодиёт даражасида ўрганамиз.
Уларнинг энг муҳимлари қувват ёки маҳсулот бирлигига тўғри келадиган капитал қўйилмаси миқдори, маҳсулот таннархи, қўшимча капитал ҳаражатларнинг қопланиш маддати, меҳнат унумдорлиги, маҳсулот ҳажмининг кўпайиши ҳом ашё ва материалларнинг бирлигидан олинадигн маҳсулот ҳажмининг кўпайиши ёки бир бирлик маҳсулот ишлаб чиқаришда уларнинг ҳаражат миқдори ва унинг белгиланган норма (режа) даражасига нисбатан камайиши, фонд қайтими, фонд рентабеллиги, дастгоҳлар унумдорлиги, иш вақти фонди ва корхонанинг ишлаб чиқариш қувватидан фойдаланиш даражаси ва бошқалардир. Улар ниҳоятда кўп ва хилма - хилдир. Шунинг учун барча ишлаб чиқариш самарадорлиги кўрсаткичлари 6 гуруҳга ажратилади:
Иқтисодий самарадорлик икки турга бўлинади:
Мутлоқ самарадорлик ҳар доим олинган натижанинг уни олиш учун зарур бўлган ҳаражатларга нисбатини ифодалайди. Дастлабки ишлаб чиқариш бўғилинида мутлоқ (абсолют) самарадорлик эса маҳсулотнинг хили ва ҳажмидан қатъий назар фойданинг миқдорига асосланади.
Мутлоқ самарадорликни (С) аниқлаш усуллари қўйидаги тартибда берилган:
(1) | (5) |
(2) | (6) |
(3) | (7) |
(4) | (8) |
Формулада Ск – корхонадаги самарадорлик даражаси; К – капитал миқдори; DСМ – соф маҳсулот миқдорининг ўзгариши; Кас ва Кай – асосий ва айланма капитал миқдори; Р – маҳсулот баҳоси; Хм – маҳсулот ишлаб чиқариш ҳаражатлари; Ткф – капитал миқдорини қопланиш муддати, ой ¸ки йиллар ҳисобида; Ен - капитал миқдорининг ҳар бир сўмини ҳисобига норма даражасида оладиган самарадорлик коэффициенти; тармоқлар бўйича; Исй – йиллик иқтисодий самарадорлик.
Самарадорликни таъминлаш таннархни (харажатларни) камайишига асосланган корхоналарда тармоқнинг самарадорлик нормативи коэффициенти (Ен) солиштирилади. Агар хакиқий самарадорлик коэффициенти норматив даражасидан катта бўлса капитал кўйилмалар самарадор ҳисобланади.
Мутлақ самарадорликнинг юқоридаги аниқлаш усуллари фақат қиймат кўрсаткичларига асосланади. Бу кўрсаткичлар билан бирга
сарф - харажатларнинг қопланиш муддати ҳам топилади:
(9) | (10) | (11) |
Бу муддат белгиланган норматив меъеридан канча кам бўлса самарадорлик даражаси шунча юқори ҳисобланади. Бу формулаларнинг акси бир сўмлик харажат ҳисобига қанча фойда олинишини кўрсатади. Ресурсларнинг фойдалилик коэффициенти қанча кўп “1” интилса фойдалили даражаси шунча юқори ҳисобланади. Бу ерда – Тх.Ф – корхонада олинган фойда ёки харажатларини камайиши ҳисобига харажатларни қопланиш муддати; К - капитал; Хм1 Хм2 тадбир чоралар амалга оширмасдан ва амалга оширилгандан кейинги максимал фойдадир – MR(Q). Қиймат кўрсаткичлардан ташқари, уларни камчилигини тўлдириш учун қўшимча равишда натурал кўрсаткичлардан ҳам фойдаланилади. Булар: материаллар сиғими, фонд қайтими, хом - ашёни маҳсулот бирлигига тўғри келадиган натурал миқдоридаги сарфи ва бошқалар.
Бозор талабини қондиришнинг, турли хил хўжалик ва техник вазифаларни хал этишнинг вариантлари йўллари кўпдир. Шулардан энг фойдалисини ажратиб олиш иқтисодиётнинг асосий мақсадидир. Улар қўйидагилар:
Демак, истеъмол бозорининг саноат маҳсулотларига бўлган талабини қондириш йўлларини танлашда унинг ишлаб чиқаришда кетадиган ижтимоий меҳнат сарфининг энг кам миқдорда бўлишига ёки ҳаражатлар энг кўп иқтисодий самарадорликни таъминлашга асосланиши зарур. Буни биз оптималлаштириш усулларидан фойдаланиш асосида ҳал этамиз.
Бир вариантнинг иккинчи вариантга нисбатан афзаллигини ва фойдалилик даражасини аниқлаш усули нисбий самарадорлик усули дейилади.
Нисбий самарадорлик вариантлардан биронтасининг афзаллигини, фойдалилигини техник иқтисодий жиҳатдан асослаш учун ҳисоблаб чиқарилади. Бунда натижа сифатида маҳсулот таннарининг камайиши ўрганилади. Янги техника ёки юқорида кўрсатилган бошқа тадбирлар учун сарфланадиган капитал маблағлари (сармоялар) самарадорлигини таъминлаш бир хил ҳажмдаги маҳсулот таннархини пасайтириш ҳисобига эришилади:
Х+Ен×К- min
Бунда, Ен – самарадорликни нормадаги коэффициенти - 0,15га тенг.
Энг фойдали вариантларни танлаш ишлаб чиқаришнинг мутлоқ самарадорлиги кўрсаткичларини таққослашнинг махсус усуллари билан топилади.
Исй=[(Хм1+Ен×К1)-(Хм2+Ен×К2)]×Q2
Бу усуллар тўғрисида ҳозирча биз бошқа гап очмаймиз.
Фойда, даромад тўғрисида тушунча ва уни ҳисоблаш тартиби. Ишлаб чиқариш самарадорлигини ҳар томонлама ошириш иқтисодиётни ҳозирги босқичида ривожлантиришнинг энг муҳим
хўжалик вазифасидир.
Бу вазифани ҳал этиш максимал фойда берган маҳсулот ҳажмининг оптимал йўлларини танлаш бўйича қилинадиган ишларни давом эттириш билан боғлиқдир. Фойдани максималлаштириш тўғрисидаги тахминлар макроиқтисодиётда кўп ишлатилади. Чунки унинг ёрдамида корхона ва фирмаланинг хатти-ҳаракатларини (фаолиятини) аниқ башорат қилиш ва кераксиз мураккаб аналитик ҳисоблашлардан воз кечиш мумкин.
Фойда - ишлаб чиқариш самарадорлигининг энг муҳим кўрсаткичидир. “Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тўғрисида”ги Ўз.Р - си қонунининг (1991 й. 15 феврал) 18 - моддасида “Хамма турдаги корхоналарда хўжалик фаолиятининг молиявий натижаларини умумлаштирувчи асосий курсаткич фойда (даромад)дир” – деб кўрсатилган. Ушбу қонуннинг 24 - моддасида: “Фойда (даромад), амортизация ажратмалари, қимматли қоғозларни сотишдан тушган пул, меҳнат жамоаси аъзоларининг, корхоналар, ташкилотлар, фуқароларнинг пай ва ўзга бадаллари, шунингдек бошқа тушумлар корхона молиявий ресурсларини ташкил этувчи манбаълардир”, - деб ёзиб қўйилган. Фойда ва даромад тушунчалари бир хил эмас. Даромад миқдори фойдадан каттадир. Корхонанинг хўжалик фаолиятидан олинган даромад унинг ҳисобига куйидаги қисмлар бўйича қўшилади:
I. Маҳсулотни сотишдан келган соф тушум.
II. Асосий фаолият натижалардан келган даромад.
III. Молиявий фаолиятдан келган даромад.
IV. Фавқулотдаги холатлардан келган фойда.
Уларнинг таркиби тўғрисида батафсил маълумотларни “Маҳсулотни (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш ва сотиш ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида”ги Қўлланмадан топиш мумкин (Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54 - сонли Қарори билан тасдиқланган).
Маҳсулот (ишлар, хизматлар) сотишдан келган тушум
Ўз.Р - нинг бухгалтерлик ҳисоби тўғрисидаги Қулланмага мувофиқ топилади. Сотилган маҳсулотдан келган соф тушум - бу даромаддир.
Маҳсулот сотишдан келган соф тушумни аниқлаш учун (ишлар, хизматлар) сотишдан келган тушумдан қўшилган қиймат солиғи (ҚҚС), акцизмар қиймати, четга чиқарилган маҳсулот солиғи кабилар айириб ташланади. Худди шу сотилган маҳсулотдан олинган соф тушум кўрсаткичи корхонани ўз ихтиёрида бўлган даромадини кўрсатади ва бу даромад ундан кейинги барча турдаги фойда кўрсаткичларини ҳисоблаш учун асос бўлиб ҳизмат қилади.
Фойда турлари қуйидагилар:
Солиқ тўлагунга қадар фойда умум хўжалик фаолиятидан келган фойда (ёки зарар) билан фавқулотдаги ҳолатлардан келган фойдани қўшилгани ва зарарни айирмасига тенг бўлади. Солиқлар тўлагандан кейинги корхона ихтиёрида қоладиган соф фойда – солиқ тўланмасдан олинган фойдадан (даромаддан) олинган солиқ ва ҳеч қаерда ҳисобга олинмайдиган бошқа солиқ ҳамда тўловлар йиғиндисининг айирмасига тенгдир.
Бухоро сут хиссадорлик жамиятининг молиявий натижаларини куйидаги маълумотлардан кўриш мумкин.
9 - жадвал.
Бухоро сут хиссадорлик жамиятининг молиявий натижалари.
| Кўрсаткичлар | Ўтган йили | Ҳисобот йили | ||
|---|---|---|---|---|
| Даромад | Ҳаражат | Даромад | Ҳаражат | |
| 1. сотишдан келган тушум | 245129 | - | 322946 | - |
| Акциз | ||||
| ККС | 29146 | 44308 | ||
| 2. сотишдан келган соф тушум | 215983 | - | 278638 | - |
| Сотилган маҳсулотни ишлаб чиқариш таннархи | 169778 | 253782 | ||
| 3. Ялпи сотишдан кўрилган фойда | 46205 | 24856 | ||
| 4. Асосий ишлаб чиқариш фаолиятининг молиявий натижаси | 47361 | 17104 | 24856 | 20697 |
| 5. Умум хўжалик фаолиятининг молиявий натижалари | 30859 | 7117 | ||
| 6. Солиқ тулангунга қадар молиявий натижа | 30859 | 7117 | ||
| 7. Фойда(даромад)дан солиқ | 18056 | 5081 | ||
| 8. Бошқа солиқ ва ажратмалар | 256 | 201 | ||
| 9. Ҳисобот давридаги соф фойда (зарар) | 12547 | 1835 | ||
Корхонада соф фойда куйидаги ишларга тақсимланади:
Тақсимланмай қолган фойда баланс пассивининг биринчи қисми бўлган “Хусусий маблағларни яратиш манбаълари” қисмининг таркибида туради.
Фойда - даромад билан ишлаб чиқариш ҳаражатари ўртасидаги фарқдир. Ўз навбатида максимал даражада фойда берадиган ишлаб чиқариш ҳажмини аниқлаш учун биз унинг даромадини таҳлил қилиб кўришимиз керак. Корхона ёки фирманинг оладиган умумий даромади R маҳсулот баҳосини (Р - ни) сотилган маҳсулот миқдори (Q) - га кўпайтиришга тенг.
Даромад «R» деб ёзилмайди «R(Q)» деб ёзилади. Чунки даромад миқдори ишлаб чиқариладиган маҳсулот ҳажмига боғлиқдир.
Пировард даромад. Маҳсулот ҳажмининг бир - бирлика ўсиши.
(DQ) натижасида даромаднинг ўсишни DR(Q) биз пировард даромад деб, ёзамиз:
MR=DR×(Q)/Q
Шундай қилиб, ўртача даромад AR бир бирлик маҳсулотни сотиш натижасида олинган AR=R(Q)/Q фойдани кўрсатади.
Қуйидаги 7 - жадвал маълумотларида корхонанинг (фирманинг) пировард ва ўртача даромади ўзгариши ва унинг талаб эгри чизиғи берилган. (1 - чизма)
Р=6-Q Кўрамизки, бундай ўртача даромад маҳсулот бирлигининг баҳосини кўрсатади, холос.
AR=Р×(Q)/Q=Р
Бундай талаб эгри чизиғи учун баҳо 6 доллар бўлганда даромад ноль(0)га тенг бўлади. Чунки бундай нархда ҳеч нарса сотилмайди. Лекин баҳо 5 доллар бўлганда бир бирлик (дона) маҳсулот сотилади ва даромад 5 доллар бўлади. Маҳсулот сотиш ҳажмининг бир донадан икки донага ўсиши даромадни 5 доллардан 8 долларга кўтаради. Шунда пировард даромад 3 долларга (8 - 5) тенг бўлади. Сотилган маҳсулот миқдори 2 дан 3га кўтарилса пировард даромад 1 долларгача тушади. Кейиналик сотиш ҳажмининг 3 донадан 4 донагача кўпайиши натижада пировард даромад салбий бўлиб чиқади, яъни 1 бўлади. Шуни алоҳида айтиш керакки, пировард даромад ижобий бўлганда умумий даромадлар маҳсулот сотиш ҳажми билан баробар (биргаликда) ўсади, пировард даромад салбий бўлганда эса умумий даромадлар пасаяди. Талаб чизиғи пасга қараганда товар баҳоси (ўртача даромад) пировард даромаддан юқори бўлади. чунки барча миқдордаги товарлар бир хил нархда сотилади.
Товарнинг бир бирлик миқдорда сотиш учун баҳо пасайиши зарур ва фақат қўшимча бирлик маҳсулот эмас, балки барча сотилган маҳсулот кам даромад келтиради. Ишлаб чиқариладиган маҳсулот бир бирликдан икки бирликка (1 дан 2 га) ошганда баҳонинг 4 доллар камайишини кўришимиз мумкин. (8 - жадвал). Пировард даромад 3 долларга тенг: қўшимча маҳсулот бирлигини сотишдан олинган даромад 3 доллар биринчи бирлик маҳсулотни сотишдан кўрилган зарар ҳисобланади, чунки биринчи бирлик маҳсулот 5 доллар нархда сотилган бўлса, иккинчи бирлик маҳсулот 4 доллар нархда сотилади (5 - 4). Шундай қилиб пировард даромад 3 долларга тенг, яъни маҳсулот баҳоси 4 доллардан ҳам кам.
10 - жадвал
Олинган пировард ва ўртача даромад миқдори
| Бир бирлик маҳсулот Баҳоси – Р долл. | Сотилган товарлар миқдори - дона | Олинган даромад, доллар | ||
|---|---|---|---|---|
| умумий R=P,Q | пировард МР | ўртача AR=P/Q | ||
| 6 | 0 | 0 | --- | --- |
| 5 | 1 | 5=5×1 | 5 | 5 |
| 4 | 2 | 8 | 5=8-5 | 4=8:2 |
| 3 | 3 | 9 | 1 | 3 |
| 2 | 4 | 8 | - 1 | 2 |
| 1 | 5 | 5 | -3=5-8 | 1 |
8 - жадвал маълумотлари асосида чизилган 59 - чизмадаги умумий даромад ўртача ва пировард даромадлар ўртасидаги боғлиқликни кўрсатади. Талаб эгри чизиғи бўйлаб пастга ҳаракат қилиб борганимиз сари Р - нинг камайишини, Q - нинг ортиб боришини кўрамиз. Талаб ўзгарувчанлигига қараб умумий даромад ўсиши ёки пасайиши мумкин.
Эгри чизиқнинг юқорисида (Q ҳажми 3 дан кам бўлганда) талаб ўзгарувчан ва бунда пировард даромад ижобий миқдорга эга бўлади.
Чунки сотиладиган маҳсулот хажининг ўсиши шунингдек даромадни ҳам ўстиради.

2 - чизма. Пировард ўртача даромаднинг ўзгариши.
Эгри чизиқнинг қуйи томонида талаб ўзгарувчан эмас. Унда пировард даромад салбий. Чунки маҳсулот ишлаб чиқариш ўсганда (ва баҳо камайганда) даромад камаяди.
Алгебрик усулда кўрсак, агар маҳсулотга бўлган талаб Р=6-Q бўлса корхонанинг оладиган умумий даромади PQ=6Q-Q* бўлади. Ўртача даромад PQ/Q-6-Q-га тенг. Бу эса маҳсулотга талабнинг эгрилигини ифодалайди. Пировард даромад DP(Q)/ DQ ёи 6 - 2Qдир. Буни 8 - жадвал маълумотларидан текшириб кўриш мумкин.