8.3. Жаҳон иқтисодиётида лизинг

Лизинг 50 - йилларда Америкада ва 10 йил кейин Ғарбий Европа давлатларида пайдо бўлди. Америкада 80 - йилларда лизинг атом электр станциялари, газ қувурлари, автомобил заводлари ва бошқа йирик объектларни қуришда фаол равишда қўлланилди.

Ривожланган мамлакатларда машина ва ускуналарнинг 15 - 20 % лизинг йўли билан молиялаштирилади. Айниқса Болгария ва Хитойда лизинг операциялари фаоллик билан амалга оширилмоқда.

Америкада ишлатилаётган ЭХМ, полиграфия ва энергетика дастгоҳларининг кўпгина қисми лизинг шарти билан келтирилган. Бу ерда юк кўтарувчи - транспорт дастгоҳлари учун ижара (лизинг) сламоғи 58 фоизни, пасажир самалётлари учун - 50 фоизни ташкил этади. Бундай операциялар бўйича бу давлат дунёда юқори ўринда туради.

Ҳозирги вақтда лизинг ёрдамида амалга ошириладиган жахон савдо оборотининг тенг ярми АҚШ ҳиссасига тўғри келади.

Япония - лизинг операциялари ривожланган мамлакат ҳисобланади. Японияда лизинг операциялари ҳар йили 25 - 30 фоизга кўпайиб боради.

Германияда ҳам кўплаб лизинг компаниялари бўлиб, улардан 57 таси немис лизинг ассоциацияси таркибига киради.

Италияда биринчи лизинг комапнияси 1963 йилда пайдо бўлди. Ҳозирги кунда Италия лизинг ассоциацияси 50 та компанияни ўз ичига олади. Лизинг операцияларини дунё амалиётида тез ўсиб кетиши уларни меҳнат воситалари ва кўчмас мулкни одатдаги кредит битими натижасида қарзга олинган пулга сотиб олишга нисбатан афзалликлари билан белгиланади.

Великобританияда ижарага топшириладиган турли хил машина ва ускуналардан 25 % дан 100 % гача, хорижий лизинг операциялари учун барча хил товарларга 10 % миқдорни ташкил этади.

Дунё иқтисодиёти амалиёти, лизингни капитал қуйилмаларини молиялаштириш, аниқроғи лойиҳалардан инвестиция қилиш воситаси сифатида юқори самарадорликка эга эканлигини кўрсатади. Масалан, 70 - йилларда АҚШда миллий ишлаб чиқариш паркидаги барча машина ва дастгоҳларни қисқа вақт мобайнида янгиланиши лизинг ёрдамида амалга оширилаган эди. 1973 - 1974 йиллардаги энергетикадаги кризис туфайли баҳони ўсиши натижасида тезда маънавий эскирган асосий ишлаб чиқариш фондлари асосан лизинг ҳисобига янгиланган эди.

70 - йиллар бошида дунёдаги кўпгина етакчи банклар ўзида маҳсус бўлимлар ёки компанияларни очди. Улар меҳнат воситаларини сотиб олиб турли хил компанияларга ижарага беришни бошлаган эдилар. Масалан, «Сити бэнк»ўзининг лизинг компанияси ва ривожланган капиталистик мамалкатлардаги шуъба филиаллари орқали «Интернешнл Харвестр»корпорациялсининг юқори қувватли трактор техникасини ижарага бера бошлаган эди. 80 - йилларда эса одатдаги техникаларни ҳам ижарага берилиши йўлга қўйилди. Мутахассисларнинг ҳисоби бўйича корпорацияларнинг 10 фоиз тарктори истеъмолчига банкинг лизинг компанияси орқали бориб тушади. «Даймлер Бенц», «Сити Бэнк» ва «Чейз манхеттен», «Бэнк» юзида (в лице)«Даймлер Бенц», «РЕНО», «Вольво» номли Ғарбий Европа транснационал корпорациялари америка бозорига кириб бориши учун катта қувватдаги базага эгадирлар. Банкларнинг лизинг компаниялари фаолиятида улар техникасини ижарага олиш муҳим ўрин эгаллайди. Ғарбий иқтисодчилар ҳисоби бўйича 80 - йилларнинг биринчи ярмида дунёнинг 60 та мамлакатида лизинг компаниялари бор эди. Улар ривожланаётган мамлакатларда операциялар олиб борар эдилар.

Лизинг ҳар бир алоҳида корхонада ва бутун мамлакатда машина ва дастгоҳлар паркини тезда янгилашга имкон беради. Бизнинг иқтисодиётимиз учун бу вазифани ҳал этилиши муҳим аҳамиятга эгадир, чунки бизда 50 фоиздан кўп асосий ишлаб чиқариш фондлари емирилган. Чет эл қурилиш техникаси, дастгоҳларини, турли хил тармоқлар учун зарур бўлган меҳнат воситаларини қўллаш Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар иқтисодий ва молиявий ахволини яхшилайди. Шу билан бир вақтда экспорт учун ҳам маҳсулотимиз бир қисмини жўнатиш ҳам муҳим иқтисодий аҳамиятга эгадир.

Лизинг қўллаш бизнинг мамлакатимизда 1989 йилдан корхоналарни ижарага ўтказиш давридан бошланди. Ўзбекистонда лизинг бизнесини ривожланишини ўрганиш кўрсатадики, лизинг операцияларини коммерция ва коператив банклари амалга ошира бошлаган эдилар. Улар 1990 - 1992 йиллар мобайнида лизинг операцияларини 4,2 марта оширдилар, яъни 1,7 млн. рублдан 7,5 млн. рублгача. Шунга қарамай лизинг операцияларини амалга ошириш ҳали бизнинг Республикамизда етарли ривожланмади. Лекин кичик безнес корхоналарини яратилишига Ўзбекистонда кенг йўл берилиши, уларни давлат томонидан ҳар томонлама қўллаб - қувватланиши ва шунга яраша қонуний асосларни яратилиши кичик техник воситаларига бўлган талабни ошириб боради. Натижада лизинг операциялари жараёни ҳам муттасил ўсиб, кўпайиб боради.

Келажакда ижарага берувчилар сони шубхасиз кенгайиб, боради, йирик саноат корхоналари ўзларининг лизинг бўлимларини, банклар эса акционерлик асосида лизинг фирмаларини очадилар.

Ривожланган бозор муносабатлари шароитида дастгоҳлар ишлаб чиқарувчи корхоналар, уларни сифатини яхшилаб бориш билан бир қаторда келажакдаги истеъмолчиларга ўз махсулотларини олишнинг янада қулай, фойдали молиявий шароитларини таклиф этадилар. Банклар одатда узоқ муддатли кредитлашдан фарқ қиладиган илғор технология асосида маркетинг ва ишлаб чиқришни ташкил этишнинг қўшимча хизматларини кўрсатиш билан янги илғор шаклларини таклиф этади. Чет эл амалиёти тажрибалари кўрсатадики, лизинг фирмаларини банк ихтиёрида (банкда) яратиш кўпроқ мақсадга мувофиқдир. Чет элда кўпчилик шундай компаниялар йирик коммерция банкларининг шуъба (дочерный) жамиятларидир. Фикримизча, биз ҳам йирик акционерлик коммерция банклари ва уларнинг турли регионлардаги филиаллари ихтиёрида лизинг фирмаларини яратиш йўлидан боришимиз зарур.

Бизнинг республикасизда уларни яратишда ихтисослашган АТ «Пахтабанк»ва АТ «Ўзсаноатқурилиш» банки етакчи роль ўйнаши лозим. Уларнинг мижозлари - саноат, қурилиш, агросаноат ташкилотлари - лизинг компаниялари яратишда ҳам операцияларни амалга оширишда шерик (партнер) бўлишлари мумкин. Лизинг компанияларини хусусий капитал иштирокчилари взнослари ҳисобига акционерлик асосида яратилади.

Лизинг ташкилотлари ресурсларининг бошқа манбалари бўлиб, валюта билан биргаликда, кредитлар бўлиши керак (албатта, фоизда берилади).

Лизинг компанияси иштирокчилари ўртасида соф фойда акционерларнинг ўз маблағларидаги ёиссалари (улушларига) кўра тақсимланади. Ижара тўлови кўринишидаги даромад фақат фирма фойдасини оширибгина қолмай, балки уни таъсис этувчилар (ташкил этувчилар) нинг &s#1203;ам фойдасини оширади.