3.1. Мулк ва мулкий муносабатлар - тадбиркорлик фаолиятининг асосидир.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53 - моддасида кўрсатилишича: “Бозор муносабатларини ривожлантиришига қаратилган Ўзбекистон иқтисоди¸тининг негизини хилма хил шаклдаги мулк ташкил этади”. Корхона мулкини унинг мустақил балансида ақс этадиган асосий фондлари ва оборот маблағлари қиймати ва бошқа бойликлар ташкил этади. Корхона тўғрисидаги қонуний хужжатларга кўра қўйидагилар корхона мол - мулкини ташкил этувчи манбаълардир:
Мулкнинг ўзи нима? У инсон томонидан уйлаб топилмаган, балки жамият тарихи ривожининг, биринчи навбатда хўжалик ҳаётининг махсули ҳисобланади. Ҳаётда мулкчилик буюмларни, моддий неъматларни кимгадир тегишли бўлиши, яъни кишиларнинг буюмларга муносабати сифатида таърифланади.. Иқтисодий ишлаб чиқаришда мулкчилик кишиларнинг объектив ахволини, уларнинг синфий фикрларини ва улар ўртасидаги синфий муносабатларини ифодалайди.
Кишиларнинг буюмларга бўлган муносабати уларни ишлаб чикариш, таксимлаш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш жараёнида юзага келади. Мулкчиликни моҳияти ҳам шундадир. Жамият ишлаб чикариш кучларининг ривожи ҳам ана шу муносабатлар характерига боғлиқдир. Умумий мулкчилик йўқ ва булиши мумкин эмас, у ҳар доим тарихан аниқ шаклларда намоён бўлади.
Бизга тарихда мулкчиликнинг бир бирини алмашувчи қуйидаги шакллари маълум: шахсий, жамоа ва ижтимоий. Ягона мулкчилик шакли турли хил иқтисодий мазмунга эга булиши мумкин ва демак уларнинг ижтимоий табиати ҳам хилма хил бўлади. Мулкчилик шаклларининг моҳиятини шу даврдаги кишиларнинг ишлаб чиқариш муносабатлари белгилайди.
Демак мулкчилик ўзида жамиятдаги ҳам хуқуқий, ҳам иқтисодий муносабатлар мазмунини ифодалайди.
Агар мулкдан фойдаланиш мумкин бўлмаса, мулк эгасига даромад келтирмаса, унда у «ҳуқуқий функцияси»да қолади. Мулкдан фойдаланиш иқтисодий муносабатлар асосида содир бўлади. Аниқроқ айтсак, мулкий муносабатлар хўжалик ва сохибкорлик фаолияти орқали руёбга чиқади.Бунинг учун мулкка эгалик қилиш зарур.
Ишлаб чикариш воситаларига юридик жихатдан эгалик қилмай хеч ким ишлаб чикаришни амалга ошира олмайди, ишлаб чиқариш воситалари ва улар ёрдамида олинган махсулотдан фойдалана олмайди. Шунинг учун мулкий ҳуқуқнинг нормалари (эгалик қилиш, таъсарруф этиш, фойдаланиш ҳуқуқи) иқтисодий муносабатларни конкретлаштириш шакли ҳисобланади*.
Шундай қилиб мулкий муносабатлар - бу ишлаб чиқариш воситалари ва уларнинг ёрдамида яратилган меҳнат махсулини ўзлаштириш борасида кишиларнинг бир - бирларига бўлган муносабатларидир.
Мулк - жамиятдаги мавжуд моддий неъматларни ўзлаштиришнинг тарихий ижтимоий шаклидир.
Мулк иқтисодий категория сифатида ҳар қандай ижтимоий иқтисодий формацияда ишлаб чиқариш муносабатларининг асосини ташкил этади ва уларнинг хусуссиятларини белгилаб беради. Мулк тарихан олганда жамоа сифатида юзага келади, сўнг хусусий мулкка айланади, нихоят мехнаткашлар уюшмаси мулкига ўсиб ўтади.
Мулкчилик бу ижтимоий меҳнат махсулидир, мулкчиликнинг ижтимоий иқтисодий жихатлари бордир. Ҳар бир тарихий даврда мулкчилик турли хил ва бутунлай турлича ижтимоий муносабатларда ривожланган. Мулкчиликни тавсифлаганда унинг иқтисодий мазмуни хал қилувчи аҳамиятга эга. Бу шуни билдирадики, мулкнинг туб мазмунини илмий тушуниш учун, биринчи галда унинг обеъктлари, (ер, машиналар, бинолар, истеъмол буюмлари) ёки улар кимга (алоҳида шахсларга, кишилар гуруҳига, давлатга) тегишли эканлигини эмас, балки улар қандай хусусийлаштирилганлигини, бу хусусийлаштириш, қандай ишлаб чиқариш муносабатлари ёрдамида амалга оширилганлигини тушуниш муҳимдир.
Меҳнаткашлар уюшмаси мулкни ёки ижтимоий мулк уюшманинг ўз мулки, уларнинг ўзлари ҳам мулк эгаси, ҳам ишлаб чиқарувчи ҳисобланади. Бундай мулк шакли иш кучи билан ишлаб чиқариш воситаларининг тўғридан - тўғри бир кишини таъминлайди, эксплуатацияни инкор этади. Демак, мулк объекти бўлиб инсон яратган моддий ва маънавий бойликлар, табиий бойликлар, ақлий меҳнат махсули ва мехнат ресурслари (иш кучи) хизмат килади.
Мулк объектлари - бу ер, ер ости бойликлари, ички сувлар, хаво хавзаси, ўсимлик ва хайвонот дунёси, иморатлар, иншоотлар, турар жой ва квартиралар, ихтиролар, фойдали моддалар, асбоб - ускуналар, моддий ва маънавий, маданият буюмлари, саноат намуналари, интеграл микро чизмалар, пуллар, қимматли қоғозлар ва бошқа мол - мулклар, топология, селекция ютуқлари, маҳсулот белгилари, иҳтиролар, кашфи¸тлар, фан, адаби¸т, санъат асарлари, инсонни унумли ва ижодий меҳнат қилиш қобилиятлари, ахборот, илмий ғоялар, техник ишланмалар ва ақлий ижоднинг бошқа объектларини яратиш ҳамда улардан фойдаланиш хусусидаги муносабатлардир.X)*
Мулкий ҳуқуқ субъектлари - Ўзбекистонда давлат, жумхурият фуқоролари, жамолалари, уларнинг уюшмалари, жамоат ташкилотлари ва диний ташкилотлар, фуқороларнинг оилавий ва бошқа бирлашмалари, халқ депутатларининг барча советлари уларнинг ўзи вакил қилган органлар сиймосида, ажнабий давлатлар, халқаро ташкилотлар, бошқа хорижий юридик шахслар ва фуқоролар. Турли юридик шахслар ва фуқоролар битта мулкнинг субъектлари бўлиши мумкин.
Ишлаб чиқариш воситалари кимники бўлса, ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳам унга тегишли бўлади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республиксиниг биринчи чакириқ 1 - сессияда И.Каримов ўз маърузасида мулкни ҳақиқий эгалари қўлига беришни тезлаштириш, тадбиркорлик учун кенг йўл очиб бериш ва мулкдорда янги мулк эгаси хиссиётини тарбиялашда мулкнинг туб моҳияти кўринади деб айтган эди.
Президентимиз И.Каримов кўрсатишича:«Хусусийлаштириш
соҳасида мулкдорга дуч қелаётган муаммоларни ечиш, унга кенг йўл очиб бериш, кўплаб ҳақиқий мулк эгаларини тарбиялаш мақсадга мувофиқдир. Биринчи навбатда, тадбиркорликнинг қонуний базасини мустаҳкамлаш ва унинг давлат томонидан қўллаб қувватланишини таъминлаш керак». И.Каримов 14 феврал куни 2002 йилда Вазирлар Маҳкамаси мажлисида сўзлаган нутқида «… Ишни хусусийлаштириш дастурига кирган конкрет йирик корхоналардан, биринчи навбатда алоҳида лойихалар бўйича хусусийлаштириладиган, авволо хорижий инвесторларга тўла сотилиши мўлжалланган корхоналардан бошламоғимиз керак»
Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш 3 хил йўналишда бўлиши мумкин.