4.4. Тадбиркорлик субъектларини яратиш ва тугатишдаги муаммолар
Республикамизда 1992 йилдан бошлаб, айниқса 1995 йилдан кейин тадбиркорлик субъектларини яратиш кичик ва хусусий корхоналарни яратишнинг умумий шартлари ва принциплари корхона тўғрисидаги, акционер жамиятлари, тадбиркорлик тўғрисидаги, кичик ва хусусий корхоналарни рағбатлантириш, тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисидаги (28 май 2000 й.) ва «Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида» 2001 й. 22 август 347 т.р. Ўзбекистон Республикаси Қарори ва бошқа қонуний ҳужжатлар асосида тартибга солинади.
Лекин расмий ва амалий ахборотларни синчковлик билан ўрганиш тадбиркорлик соҳасида Республикамизда анчагина муаммолар мавжудлигини кўрсатади:
- Тадбиркорлик субъектларини яратишдаги, яъни ҳужжатларни тайёрлаш, уларни рўйхатдан ўтказишдаги турли - туман бюрократик тўсиқлар, найранглар натижасида сарф - ҳаражатлар, вақт ва имкониятларни бекор кетиши ва пировард натижада тадбиркорни бундай ишини бошлашдан совиб, безор бўлиб кетиши, иштиёқни йўқолиши;
- Рўйхатдан ўтиб, кейинчалик тугатилиб фаолиятини тўхтатган корхоналарнинг мавжудлиги. Улар 2000 йилнинг 1 - янва ҳолатига 19,5 % ни ташкил этган ёки 34752 та корхона бўлган. 1996 йили эса яратилган 7400 корхонадан 20 %, 1998 йили - 3700 тадан 70 % шундай корхоналар бўлган. Фақат Тошкент шаҳрида 2000 йилнинг 1 январига 26 мингта кичик ва ўрта бизнес корхоналарининг 6 мингтасини фаолияти йўқлиги топилган, шулардан 4300 таси ёки 71 % тугатилиши арафасида турган, 1850 таси топилмаган. Бунинг сабаблари жуда кўп ва хилма - хил.
- Ўзбекистонда тадбиркорликни ривожлани ҳолатига айрим иқтисодчи олимларимиз ҳар доим ҳам тўғри баҳо бериб, муаммоларни ўртага қўйиб, очиқ - ойдин ҳал қилмаслиги.
- Вазирлар маҳкамасининг 1998 йил 27 майдаги "Кичик ва ўртача тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш меҳанизмини такомиллаштириш тўғрисида" ги Фармони вазирликлар, бошқармалар, маҳаллий ҳокимият органлари томонидан тадбиркорлар манфаатига, давлат қонунларига зид бўлган, ундан юқори қўйилган, тадбиркорлик субъектларини ташкил этишида қийинчиликларни туғдирадиган, кўпинча кераксиз ҳужжатлар талаб қиладиган қўлланмалар, меъёрий актларни қабул қилинишини ман қилади. Лекин бундай ҳолатлар етарли. Масалан, 2000 йилда прокуратура органлари ноқонуний ҳуқуқий меъёрий ҳужжатларнинг 137 - тасига протест берган.
- Тадбиркорлик субъектларининг турлари, миқдори ҳақидаги ахборотларни номутаносиблиги иқтисодиётни тўғри баҳолаш имкониятини йўқотади…
- Тадбиркорлик субъектларини турлари бўйича маълумотларни таққослашни мушкуллиги.
- Солиқ ташкилотлари тадбиркорларни тадбиркорлар уюшмасига мажбурлаб киргизиши акс ҳолда молиявий ҳисоботни қабул қилмаслик тўғрисидаги талабни қўйилиши.
- Тадбиркорларнинг манфатларини солиқ инспекцияси вакиллари, санитар ва бошқа хизматчиларнинг қонунга зид харакатларидан ҳимоялашнинг самарали механизмини етишмаслиги.
- Кичик бизнес субъектларини рўйхатдан тушириш ва тугатиш тўғрисида амал қилаётган тартибни мураккаблиги: агар ҳужжатлар тўлиқ бўлса янги тартиб бўйича (1 октябр 2001 йилдан) корхонани рўйхатдан ўтказиш 8 - 12 кунда бўлса, уни тугатиш эса 6 - 7 ой талаб қилади.
- Республикамизда ҳозир хусусий корхоналарни яратишдан кўра уларни тугатилиши кўпроқдир ва мушкулдир.
Ҳозирги кунда кичик ва ўрта бизнеснинг ички маҳсулот ҳажмидаги улуши 24,5 %ни ташкил этган. (2002 йил) Тараққий этган мамлакатларда эса бу кўрсатгич 50 - 60 % ни ташкил этади. Меҳнат билан банд бўлган аҳолининг 65 - 70 % худди шу соҳада ҳизмат кўрсатади.*
Вазирлар Маҳкамасининг 1999.3.07 даги 327 т.р. «Молиявий хўжалик фаолиятини ошираётган ва ўз устав фондларининг қонунчиликда кўрсатилган муддатларда шакллантирмаган корхоналарни тугатиш тўғрисида» ги Қарори ва бошқа ҳужжатларга кўра корхоналарни тугатишнинг ҳозирги тартиби анча мураккаб ва ноқулай.
Шунинг учун кўпгина тадбиркорлар бундай ишлар билан шуғулланишдан қочмоқдалар ёки иш бошлаб қўйиб уни охиргача етказмай жавобгарлик юкларини давлатга ташлаб кетмоқдалар. Масалан 1.01.2000 йилнинг ўзида фақат Тошкент шаҳар бўйича тугатиш жараёнида турган ишлар 4666 та бўлиб, улардан 54,7 % ёки 2552 тасида тасисчилар бўлмаган;
Тутгатилиши ҳолида турган жаъми ишлардан тугатилганлари 25,6 % ёки 1194 та бўлган*.
Йўқолиб кетган таъсисчиларни топиш эса корхоналарни тугатиш ишларини янада қийинлаштиради. Туман Ҳокимияти маълумотлари бўйича йўқолган (қидирилаётган) таъсисчиларни бирортаси ҳам хали ИИБ томонидан топилмаган. Лекин уларни қидириш учун 3 ой муҳлат берилади. Шунинг учун бу соҳадаги ишларни тартибга солиш механизмини яратиш зарур деб ҳисоблаймиз.
* Л.Луценко "Пути решения", проблемы Ликвидации", предприятий Малый и средный бизнеса. Экономически вестник Узбекистана ? 8 2000г. ст. 20