3.3. Тадбиркорлик фаолиятининг ҳуқуқий асослари.
Маълумки, мамлакатимизда ижтимоий йўналишдаги бозор иқтисодиётини барпо қилиш ўта мураккаб ижтимоий - иқтисодий, сиёсий вазиятда бошланди. Шунинг учун ҳам, иқтисодий ислоҳатларнинг биринчи босқичида, энг аввало бозорга хос янгиликларнинг ҳуқуқий негизи барпо этилди. Ишлаб чиқариш суръатининг аҳоли турмуш даражасининг кескин тушиб кетишига йўл қўйилмади, тўлов холати яхшиланди, ишлаб чиқаришнинг устивор тармоқларини такомиллаштиришга эътибор берилди. Масалан, нефть ва газ конденсати қазиб олиш; олтин; дон; енгил саноат; озиқа саноати; ва бошқалар. Натижада Ўзбекистонга четдан олиб келинаётган нефть ва нефть махсулотлари; гўшт ва сут, дон маҳсулотларини бир неча баробар камайтиришга эришдик. Бу даврда мулк, корхоналар, тадбиркорлик ташқи иқтисодий фаолият, банклар ва банк фаолияти, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, кооперация, хўжалик жамиятлари ва бирлашмалари тўғрисида, монопол фаолиятни чеклаш; корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан солиқ олиш, биржалар ва биржа фаолияти, банкротлик тўғрисида, хорижий сармоялар ва хорижий сармоядорлар фаолиятини кафолатлаш тўғрисида, ер ҳақида, ижара корхоналари, лизинг тўғрисида (14.04.1999й), 1998 йил 14 ноябрдаги Ў.Р - си Президентининг “хўжалик субъектлари фаолиятини текширишни тартибга солиш тўғрисида” ги Фармони 1998 йил 24 декабрдаги “Хўжалик субъектларини фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида” ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Фуқоролик Кодекси (I қисми 1995 йил 21 декабрда, II қисми 1996 29 август ¹ 163 - 1, ¹ 256 - 1), Ўзбекистон Республикаси Конституцияси (8 декабрь 1992 й) қабул қилинди. Булардан ташқари ислоҳотнинг ҳуқуқий асосини шакллантириш жараёнини таъминловчи бир қанча Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари ва хукумат қарорлари чиқди.
Булар:
субъектларини давлат рўйхатидан ўтқазиш ва хисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида” ги 2001 йил 22 августдаги 347 т.р. Ўз.Р - си Вазирлар Маҳкамасининг Қарори;
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш учун рўйхатдан ўтказиш тартиботлари тизими тубдан такомиллаштириш тўғрисида»ги 20 август 2002 йил қарори.
Ўзбекистон Республикаси “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий хуқуқий базаси тўғрисида” ги 1998 йил 29 август Қонуни;
Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикасининг (2000 йил 25 май) Қонуни.
Тижорат банклари томонидан “Ўз фаолиятини юридик шахс бўлмаган холда амалга оширувчи якка тадбиркорларни ва дехқон хўжаликларини миллий ва хорижий валютада микрокредитлаш тартиби”( 29 февраль 2000 йил 902 т.р.)
Кичик корхоналар, деҳкон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, уларга божхона имти¸злар бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 10 сентябр 2001 йилда Қарор қабул қилди. Бундан мақсад кичик ва ўрта бизнес деҳкон ва фермер хўжаликлари ташкил этишни рағбатлантиришни кучайтириш ҳамда бундан бу¸н жадал ривожлантириш, уларнинг молиявий, моддий - техника ва хом аш¸ ресурслари олишини кенгайтиришдир.
1998 йил 27 майдаги Вазирлар Маҳкамасининг “Кичик ва ўрта бизнесни ривожлантиришни рағбатлантириш ҳақида” ги қарори эса, “Кичик ва ўрта тадбиркорликни жойларини ташкил этиш ва фаолият кўрсатишини мураккаблаштирувчи муассаса ҳужжатларининг нашр этилиши, хукумат томонидан кўзда тутилмаган ҳужжатлар хусусида расмий талаб юбориб мурожат этиш ман этилган”, - деб кўрсатилган.
Бу хил конунларнинг кўплари саноат корхоналари, ишлаб чиқ риш фаолияти билан шуғулланадиган фирмалар ва хўжаликларга тегишлидир.
Ўзбекистон республикасида корхоналар фаолиятига боғлиқ бўлган бошқа қонунлар: товар - пул муносабатлари ривожланаётган ва бошқарилаётган бозор шароитида мулкчиликнинг барча шаклига мансуб корхоналарни барпо этиш, улар фаолиятининг, уларнинг қайта ташкил этиш ва тугатишнинг умумий хуқуқий, иқтисодий ва ижтимоий асосларини белгилаб беради.
Қонун фойда олишни кўзлаб иш олиб борадиган корхоналарнинг мустақиллигини таъминлашга қаратилган бўлиб, уларнинг хуқуқлари ва масъулиятини белгилайди, бошқа корхоналар ва ташкилотлар, давлат бошқарув идоралари билан муносабатларини тартибга солади.
Бу даврдаги қонун чиқариш жараёни конституциявий жиҳатдан асосланган икки муҳим принцип: турли шаклдаги (шу жумладан хусусий) мулк эркинлиги ва тенглиги принципи ҳамда иқтисодий фаолият эркинлиги принципи асосида ривожланди.
Бозор муносабатлари талабларига жавоб бера оладиган хиссадорлик компаниялари, уюшмалар, биржалар, кимматбаҳо қоғозларни ҳисобга оладиган ва сақлайдиган депозиторий, савдо уйлари сингари бозор инфраструктураси объектлари барпо этилган. Бу қонунлар ташқи иқтисодий фаолиятни сезиларли даражада кенгайтириш имконини берди, хорижий сармоялар учун имтиёзли шароит яратди, ўрта ва йирик корхоналарни давлат тассаруфидан чиқариш, ва хусусийлаштириш, ёпиқ турдаги акционерлик жамиятларини очиқ турлаги жамиятларга айлантириш жараёнини бошлаб берди.
Лекин ижтимоий - иқтисодий вазият хамон анча мураккаб эканини ҳам эътироф этиш лозим. Масалан, ҳали халқ хўжалиги соҳаларида мулкчиликнинг янги шакли қарор топиши талаб даражасида чинакамига таъминланмаяпти. Ишлаб чиқариш суръатининг пасайиши кўп тармоқларда давом этмоқда, сармояларнинг етарли эмаслиги иқтисодиётни яхшилаб қайта қуришга тўсиқ бўлмоқда.
Юқорида айтиб ўтганимиздек, мамлакатимизда тадбиркорликни ривожлантириш учун тегишли меъ¸рий хуқуқий асос яратилган. Бироқ амалдаги қонунларнинг чуқур таҳлили уларни такомиллаштириш ва янги ҳа¸тнинг ўзи талаб қила¸тган ҳуқуқий хужжатлар билан тўлдириш зарурлигини кўрсатмоқда. Афсуски, амалдаги баъзи хуқуқий хужжатларимиз турлича талқин қилининши мумкин. Бу эса айрим идоралар ва маҳаллий ҳокимият органлари томонидан тадбиркорлар манфаатларига зи¸н етказувчи хужжат ва қарорлар қабул қилинишига йўл очиб бермоқда.
Шуни таъкидлаш керакки баъзи меъ¸рий хужжатлар тадбиркорлик субъектлари манфаатларини эмас балки айрим идоралар манфаатларини назарда тутган ҳолда ишлаб чиқилган.
Масалан, биноларни ижарага олиш учун тегишли шартномалар фақат бир йил муддатга тузилади. Натижада тадбиркор шартнома кейинги йил учун узайтириладими - йўқми—билмайди.
Бунинг устига, ижарага берувчилар ўзининг монополия хуқуқидан фойдаланиб, бундай шартномаларни кичик корхоналар учун олдиндан ноқулай, ҳатто айтиш мумкинки, уларни ночор аҳволга солиб қўядиган шартлар асосида тузишга мажбур қилади. Президентимиз И.Каримов кўрсатишича:
Адлия вазирлиги, давлат мулки қўмитаси барча манфаатдор идора ва тузилмалар билан биргаликда амалдаги қонун хужжатларини, айниқса, меъ¸рий хужжатларни қайтадан жиддий инвентаризация қилишлари, кичик ва ўрта бизнес субъектларининг хусусий тадбиркорликнинг ривожланишига ғов - тўсиқ бўла¸тган қоида ва низомларни аниқлаб, уларни бартараф этишлари зарур. Кўплаб тадбиркорлар айниқса эндигина иш бошла¸тган ишбилармонлар, табиийки, тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш асослари, унинг юридик ва иқтисодий шарт - шароитлари тушунарли тарзда ба¸н этилган хуқуқий хужжатлар тўпламларига эҳти¸ж сезади. Улар ана шундай қўлланма ва маълумотномалар чоп этилиб, кенг тарқатилмагани туфайли қийичиликларга дуч келмоқда.
Асосий иборалар ва тушунчалар: