6.4. Ўзбекистонда кичик ва хусусий тадбиркорликниривожланишнинг ҳозирги ҳолати ва истиқболлари.
Ўзбекистонда кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш ва рағбатлантиришда изчил давлат сиёсатини олиб борилиб, муайян ижодий натижалар қўлга киритилди.
2000 йил 7 июндаги расмий малумотларга қараганда Ўзбекистон Республикаси аҳолиси 24572,2 минг киши бўлиб шундан, меҳнат ресурслари 50% ни ёки 12245 минг кишини ташкил этади. Шундан иш билан банд бўлганлари 8798,5 минг киши ёки 71 % ни ташкил этади.
2001 йил июл ойидаги маълумотларга кўра мамлакатимизда иш билан банд бўлган аҳолининг 30 % ёки 3 млн. киши кичик ва ўрта бизнес соҳасида хизмат қилган бўлса, 2002 йилга келиб (феврал ойигача) 53 % ёки 4,7 млн. киши тадбиркор сифатида меҳнат қилган.
Демак,бизнинг ҳисобларимиз бўйича тараққий этган мамлакатлар даражасига етиш учун ҳозирги пайтда республикамизга яна 1,5 млн. тадбиркор етишмас экан. Бизнинг ҳисобимиз бўйича 2010 йилга бориб республикамизга жами 9,6 млн. тадбиркор ходим зарур бўлади. Демак, республикада тадбиркорлар сонини салкам 5 млн.га етказиш лозим бўлади. Кичик ва ўрта бизнеснинг ички маҳсулот таркибидаги улуши 2002 йил (феврал ойигача) 24,5 % ни ташкил этди. Бошқа ривожланган мамлакатларда эса бу кўрсатгич 50 - 60 % дир. 2001 йилда республикамизда чет - эл сармояси асосида 90 та янги корхона ташкил этилди. Капитал маблағлар таркибида хорижий инвестициялар хиссаси кўпайди ва жами инвестицияларнингумумий ҳажмидан фақат 13,4 % ўзлаштирилган.
Лекин хорижий инвестицияларни жалб этиш хали анча суст бормоқда. 2002 йилгача республиканинг 31 туманида хорижий инвестициялар иштирокида бирорта ҳам корхона ташкил этилмаган.
2002 йилда 38 минга яқин микрофирма, кичик ва ўрта корхоналар тизими бугунги кунда уларнинг умумий сони 240 минга этди. Тадбиркорликни рифожлантириш ҳисобига 370 мингта янги иш ўринлари очилди. Бу миқдор 1,5 бробар кўп.
Агар 2000 йилнинг бошида 143,5 минг корхона фаолият кўрсатган бўлса, 2001 йилнинг бошидаги маълумотга қараганда юртимизда 190 мингта ўрта ва кичик корхоналар фаолият кўрсатган. Шундан 63 мингтаси хусусий корхона бўлган. Хусусий сектор ахолининг 30 % ни иш билан таъминлади. Хусусий корхоналарни ЯИМдаги улуши 35 % бўлди.1
Қуйидаги жадвал ҳам бу тўғрида ахборот беради.
6 - жадвал.
Ўзбекистонда кичик ва ўрта бизнеснинг ривожланиш холати (1.01.2000 й.га)2
| Жаъми юридик шахслар | Шундан | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ўртача | Кичик корхоналар | Микрофирмалар | ||||||
| Сони | % | сони | % | сони | % | сони | % | |
| Рўйхатдан ўтган корхоналар | 178271 | 100 | 8886 | 5,2 | 23188 | 13,3 | 127645 | 61,5 |
| Амал қилаётган корхоналар | 143519 | 80.5 | 7563 | 5,3 | 18975 | 13,2 | 99021 | 68,9 |
| Тугатилган корхоналар | 33490 | 18,8 | 1289 | 1,1 | 3696 | 11,0 | 26715 | 79,7 |
| Ишламай турган корхоналар | 34752 | 19,5 | 1323 | 0,40 | 4213 | 3,4 | 28624 | 82,3 |
Республикамизда тугатилиб кетаётган хусусий корхоналар очилаётганига қараганда анча кўпдир.
1 январ 2000 йилдаги холатга қараганда рўйхатдан ўтган корхо - налардан 18,7% ёки 33490таси тугатилган. 1996 йили эса яратилган 7400 корхонадан 20%, 1998 йили эса 3700та корхонадан 70% тугатилиб
кетган. Фақат Тошкент шаҳрида 2000 йилнинг 1 январига 26 мингта ичик ва ўрта бизнес корхоналарининг 6 мингтасини фаолияти йўқлиги топилган, шулардан 4300 - тугатилиш арафасида турган, 1850таси топилмаган. Бунинг сабаблари жуда кўп ва хилма - хил.
1.06.1999 йилда рўйхатдан ўтган корхона таркибида кичик ва ўрта корхоналар салмоғи каммунал хўжалигида 42,9%, маиший хизмат соҳасида 85,0%, қурилишда 89,3%, қишлоқ хўжалигида 89,9%, саноатда 93,5%, савдода 95,3%, умумий коммерцияда 96,6%ни ташкил этган эди. Амалиётда яшаб, сақланиб қолувчи бизнесларнинг салмоғи 20%ни ташкил этади. Жаҳон банки ахборотларига қараганда янги яратилган ва ишлаб турган барча кичик корхоналардан бир йилдан сўнг таҳминан 50%, уч йилдан сўнг 7 - 8 %, беш йилдан сўнг 3 % - сақланиб қолар экан.
2002 йилда республикамиз бўйича сотилмай ётган тайёр маҳсулотларнинг умумий қиймати 3 мллиард 800 миллион сўмдан зиёдни ташкил этди.
Бундай маҳсулотлар, айниқса, «Ўзкимёсаноат», «Ўзбекэнерго» давлат акциядорлик компаниялари, «Махсусқотишма» республика бирлашмаси, Қишлоқва сув хўжалиги вазирлиги, «Ўзмашсаноат» ва «Озиқовқатсаноат» уюшмалари, «Ўзқурилишматериаллари» акциядорлик компанияси корхоналари омборларида кўплаб миқдорда йиғилиб қолган.
Натижада катта ҳажмдаги моддий бойликлар ишлатилмасдан харакатсиз ётибди, кўплаб турдаги хомашё ва материаллар, шунингдек, айланма маблағларнинг беҳуда сарф этилишига йўл қўйилмоқда.
Бир қатор концерн, корпорация, компания ва уюшмаларда ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланиш даражаси ҳамон пастлигича қолмоқда. Бундай корхоналарнинг молиявий аҳволи, айниқса, мураккабдир. Улардан кўпчилигининг рентабеллиги паст, иқтисодий жиҳатдан ночор ёки зарар кўриб ишламоқда.
2002 йили 128 та корхона ўз фаолиятини зарар билан якунлади. Уларнинг аксарияти «Ўзбекэнерго», «Ўзбекимёсаноат», «Ўзмашсаноат» каби тармоқларга қарашлидир.
Хукуматнинг зарар кўриб ишлаётган корхоналарни тугатиш бўйича қабул қилинган махсус қарори сўзсиз бажарилиши лозим.
Республикамизда ширкат хўжаликларини (яъни кооператив хўжаликларни) шакллантиришга аҳамият берилади. Лекин зарар кўриб ишлайдиган ва кам самара берадиган хўжаликлар негизида фермер хўжаликлари ташкил этиладиган бўлди.
2002 йилнинг 1 январигача 1900 та хўжалик ширкатларга айлантирилади. 2001 йили 52 та қишлоқ хўжалик корхонаси негизида танлов асосида 3400 фермер хўжалиги ташкил этилади.
Санацияга ўтказилган жамоа хўжаликларни кўплари ҳам ўзини оқламаган. Олти ой ичида янги ташкил этилган фермер хўжалигига 1 млн. сўм (яъни 300 минимал иш хақи миқдорида) кредит берилмоқда (йилига 50 % дан 3 йилга).
Ер солиғини 95 % давлат бюджетига ўтади, 5 % деҳқон фермер хўжалигига кетади. Шахсий хўжаликларни ер солиғини 2,5 % ҳам деҳқон фермер хўжалигига кетади. Деҳқон фермер хўжаликларини (ДФХ) қўллаб - қувватловчи ташкилотлар кўп - «Бизнес фонд» ДФХ қўллаб - қувватлаш фонди, меҳнат вазирлиги ва х.к.
Республикамизда ер ресурсларимиздан фойдаланиш холати ҳам қониқарли эмас деб топилди. Айниқса, Жиззах, Самарқанд, Сирдарё, Наманган ва бошқа вилоятларда.
Масалан:
Ҳозирги бозорга ўтиш шароитида саноат таркибидаги корхоналар хали етарли даражада ўзаро рақобатлашаётгани йўқ. бундай маҳсулотни етказиб бериш бўйича шартномаларни тузишдаги камчиликлардан, рақобат даражасининг хали етарли эмаслигидан, истеъмолчилар томонидан буюртмаларни кечикиб тушишидан кўриш мумкин. Бозор шароитида корхоналар мустақил равишда ташқи иқтисодий алоқаларни кучайтириш лозим. Давлат тасаруфидан чиқаришнинг моҳияти шундаки, жамият ҳаётининг барча соҳаларида давлатнинг якка ҳокимлигинитугатишдир. Лекин бозор хукмига бўйсунмаган ижтимоий - иқтисодий муаммоларни давлат ҳал этади – давлат бошқаради: миллий мудафаа, жамиятда тартиб ўрнатиш, тартибни муҳофаза қилиш, ерни сақлаш ва ундан фойдаланишни фундаментал фан ташкил этиш соҳаларини ривожлантириш қийинчиликлари ва ҳоказо.
Ижтимоий - иқтисодий соҳаларни, уларнинг шаклларини ва тузилишини, турларини кўпайтириш ҳар бир жамият аъзосини ижтимоий - маънавий ва маънавий ривожланишини, шахснинг барча фуқаролик ҳуқуқларини, эркинлигини ривожланишини қайта яратиш лозим.
Бозор механизмини шакллантиришнинг иқтисодий шароити ўз ичига банк, биржа системаларини, корхона бозорини, иқтисодиётнинг бошқариш ва тартибга солиш давлат ташкилотларини ўз ичига олади. Банк системаси бозор иқтисодиётини яратиб борилиши билан турли хилларга ажралиб кетади. Кредит ва молия муассасаларига ажратилади. Кейинги вақтларда қилинаётган давлат ва коммерция банкларидан ташқари кўчмас мулкни гаровга олиш эвазига кредит берадиган (ер) «Замин» банк, коммунал хўжалиги банклари яратилди.
Келажакда банклар назорат қилувчи ташкилотлар билан тенг ҳуқуқга эга бўлган иқтисодий партнерга айланиб, уларнинг вазифаси фақат корхоналарни бўш турган пулларини жойлаштиришдан ташқари тадбиркорлик ишларини амалга ошириш ва валюталар билан савдо қилишдан иборат бўлади. Биржалар бозор инфратузилмасининг зарурий элементи сифатида корхоналарнинг фаолиятини самарадор бўлишини кўп жихатдан белгилайди. Ҳозирги вақтда амал қилинаётган товар, фонд, меҳнат биржалари ҳозирги корхоналарни ресурслар билан таъминлаш вазифасини ўз зиммаларига тўлиқ олганлари йўқ. улар корхонанинг иқтисодий холатини барометри бўлолгани йўқ. бозор муносабатларига ўтиш жараёни янгича мулкий муносабатларни шаклланиб, ривожланиб боришига боғлиқдир.
Тадбиркорларга ва бозор муносабатларини жорий этишга интилаётган шахсларга Ўзбекистон давлатининг фақатгина ҳуқуқий кафолатини бериш кифоя эмас. Шу ҳуқуқлардан ва кафолатлардан тўла фойдаланиш учун шарт - шароит яратиш, бугунги куннинг бош масаласидир. Хусусий тадбиркорликни ҳар томонлама ривожлантиришга бугун республикамизнинг иқтисодий тараққиётини таъминловчи омил сифатида қарашимиз ва қонунчилик фаолиятимизда бу соҳага худди шу нуқтаи назардан ёндошмоғимиз даркор.
Биз учун хусусийлаштиришнинг ўзидан ҳам, унинг ишлаб чиқаришини рағбатлантириши, меҳнат маҳсулоти сифатини яхшилаш ва кўпайтиришдан манфаатдорликни ошириши, аҳоли эҳтиёжини қондиришда рақобат муҳитини вужудга келтириши, якка хокимликни йўқ қилиши ва шу орқали эркин иқтисод пайдо бўлишига имкон яратиши муҳим ва қимматлироқдир.
Иқтисодий салоҳиятимизнинг ва даромадимизни, янги босқичга кўтарадиган яна бир долзарб вазифа дейилади, - биринчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи сессиясида, - асосий муаммо ва устун йўналиш – бу тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни кенгайтириш, унинг сифатини ҳамда рақобатга чидашни жаҳон бозори талаблари даражасига етказиш мақсадида иқтисодиётда таркибий - структуравий ўзгаришларни амалга оширишдир. Аммо ҳозирги вақтда ҳам (2001 йил) мамлакатимиз бўйича етиштирилаётган ҳосилнинг қанча қисми қайта ишланаётганлиги кўрсатувчи фактларга мурожат қилсак, меванинг атиги 15 фоизи, сабзавотнинг 10 фоизи, полиз маҳсулотларининг 5 фоизи, узумнинг 23 фоизи, терининг 26 фоизи, жуннинг 15 фоизи, гўштнинг 25 фоизи, сутнинг 5 фоизи қайта ишланаётганини кўриш мумкин.
Мана шу рақамларнинг ўзиёқ иқтисодиётнинг муҳум соҳаси ҳисобланган тадбиркорлик, кичик ва ўрта бизнес ривожи учун фойдаланилмаётган қанча имкониятлар мавжудлигини яққол кўрсатиб турибди. Биз ана шу имкониятлардан тўла фойдалана олсак, мазкур соҳа аҳолини иш билан таъминлашда, энг муёими, одамларнинг даромадини оширишда янги манба бўлиб хизмат қилади. Бундай имкониятларимиз ҳақида эса кўп гапириш мумкин.
Шуни унутмаслик зарурки, бугунги кунда етиштирилаётган пахта хомашёсининг фақат 25 фоизигина ўзимизда қайта ишланмоқда ва тайёр маҳсулотга айлантирилмоқда. Ҳисоб - китоблар шуни кўрсатмоқдаки, пахта толаси узлуксиз ва ҳар томонлама сифатли қайта ишланиб, тайёр маҳсулотга айлантирилса, ундан олинадиган даромад 6 - 7 баробар ортиши мумкин.
Айни пайтда шуни ҳам ёдда тутиш керакки, бунинг учун энг замонавий технологиялар, энг илғор ускуна ва дастгоҳлар зарур.
Ва, табиийки, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот рақобатбардош, жаҳон бозори талабларига жавоб берадиган бўлиши учун катта инвестициялар керак, албатта.
Жаҳон иқтисодиётида ўз ўрнини топишга интилаётганҳар бир мамлакат, ўзини мустақил деб ҳисоблаган ҳар бир давлат ўз иқтисодиётини етакчи тармоқлари ва йўналишларини белгилаб олиши, жаҳон бозорида рақобатга чидамли маҳсулотларни қандай маблағлардан ишлаб чиқариши зарурлигини, ва бу маҳсулотларни рақобатлаша олишини қандай қилиб таъминлаш йўлларини аниқлаб олишдан иборатдир.
Бу хил муҳим вазифалар халқ хўжалигининг дастлабки ишлаб чиқариш бўғини бўлган – корхоналар, фирмалар ва турлича мулк шаклларига асосланган товар ишлаб чиқарувчи хўжаликлар фаолиятига, маркетинг усули билан ёндошиш орқали муваффоқиятли хал этилади.
Маркетинг – бу, бозор билан корхонани боғловчи бўғин бўлиб ҳисобланади. Корхонага нисбатан маркетинг - бу, талаб ва эҳтиёжни айирбошлаш йўли билан қондиришга қаратилган кишилар фаолиятининг бир туридир. Бундан ташқари маркетинг маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотишнинг комплекс системаси бўлиб, у харидорларнинг талаб ва эҳтиёжларни ҳар томонлама ва чуқур ўрганишига асосланган бўлади. Маркетинг - ўзгариб турадиган бозорга доимо мослашиб бориш системасидир. Унинг таркибида ишлаб чиқаришга бўлган маркетинг, истеъмол товарларига бўлган маркетинг ва хизмат ишларига бўлган маркетингни ажратиш мумкин. Корхонада маркетинг фаолиятини ташкил этиш – бу биринчи галда бозор талабига эътибор бериш, корхона фаолиятини унга қаратишдир. Бунда энг пировард мақсад – харидорлар талабини қондиришдир. Маълумотлар шуни кўрсатадики собиқ мамлакатдаги корхоналарнинг 80 фоизи бозорни мутлақо ўрганмас экан. Атиги 7 фоиз корхоналар 3 йилда 1 марта реклама, савдо ярмаркалари, янги товарлар билан савдо қилиш каби айрим чораларни амалга оширар экан. Бозорни ўрганмаган корхонанинг 75 фоизи бунга сабаб қилиб қизиқиш йўқлигини кўрсатишди.
Самарадорликни оширишнинг энг муҳим, ривожланган капиталистик мамлакатларда (масалан, Япония) синовдан ўтган йўлларидан бири бу замонавий технология ва ускуналарни ўрнатиш, корхона ишчи ва хизматчиларини, уларнинг раҳбарлари савиясини, иш услубларини жаҳон талаблари даражасига кўтариш, ишлаб чиқарилаётган кундалик маҳсулотни ўз харидорига етказиш ва харидорни қониқтиришдан иборатдир. Бугунги кундаги энг муҳим масала – бу кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш, уларга кенг имконият ва имтиёзлар ташкил қилиб беришдир. Ўзбекистон Республикаси хукумати томонидан, шахсан Президентимиз И.А.Каримов бошчилигида бундай имкониятлар яратилди. Бир қанча қонунлар, фармонлар ва қарорлар қабул қилинди улар ташаббускор ва қобилиятли ишбилармон, тадбиркорлар сафини кўпайшига олиб келади ва натижада бозор иқтисодиётига ўтиш ишлари тезлашиб кетди.
Республикамизда тадбиркорликни қўллаб - қувватлашнинг салмоқли Давлат дастури ишлаб чиқилди. Қисқа муддат ичида ички бозорни тўлдирадиган ва экспорт қилинадиган маҳсулот ишлаб чиқарувчи кичик технологияларни жорий этиш ва шуни асосида тайёр маҳсулот сифати, уларнинг жаҳон андозалари талабаларига жавоб беришини, товар ва хизмат ишлари бозорида рақобат ташкил этишини таъминлаш керак бўлади. Бунинг учун ҳозирги даврдаги ишлаб чиқаришлар, корхона ва фирмалар давлат бюджетидан оладиган ёрдамини кескин камайтириб, уни кутиб турмай, ўзини ўзи молиялаштириш ва сармоя билан таъминлаш; давлат томонидан солиқни рағбатлантирувчи аҳамияти оширилиб, техникавий қайта жихозланган корхоналардан олинадиган солиқ меъёрини камайтириш, табиий бойлик ва захираларимизга, мулкка солиқ ставкасини ошириш; эркин бозор нархларини тартибга солиш, давлатни тақсимотчилик фаолиятини чеклаш, ишлаб чиқариш – техника воситалари гуруҳига кирган товарларга давлат буюртмасини кескин даражада қисқартириш ва уни харидор ўртасида келишилган нарх асосида қондиришга қаратилган давлат тизими билан алмаштирилиши вазифа қилиб қўйилган.