5.1. Хўжалик шартномаси ва мажбуриятларнинг моҳияти ва уларни тузиш тартиби.
«Хўжалик шартномаси» деганда нимани тушуниш лозим ?
Фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ ва бурчларини белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишга қаратилган харакатларга шартнома (ёки битимлар) дейилади. Ўзбекистон Республикаси фуқоралик кодекси (1999 йил) 101; 353 модда; ёки Ўзбекистон Республикаси хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий - ҳуқуқий базаси тўғрисидаги 1998 йил 29 август қонунини 3 - моддаси)
Шартнома - бу қишлоқ хўжалик корхоналари, шу жумладан дехкон (фермер) хўжаликлари билан дехкончилик маҳсулотларини харид қилувчилар (тайёрлов, савдо, қайта ишловчи ва бошқалар) ўртасида тузиладиган қонуний ҳужжатдир. Шартномага кўра ишлаб чиқарувчи хўжаликларлар қишлоқ хўжалик маҳсулотларини шартномада назарда тутилган миқдорда, сифатда, ассортиментда (тури ва нави бўйича) ва муддатларда етиштириб бериш мажбуриятларини олса, иккинчи томондан (буюртмачи, ёки истеъмолчи) эса уни қабул қилиб олиш, қийматини белгиланган ва келишилган нархларда тўлаш ҳамда ишлаб чиқаришни ташкил этиш, аванс бериш ва маҳсулотни транспортда ташишда хўжаликка ёрдам кўрсатиш мажбуриятини ўз зиммасига олади.
Мажбурият – бу фуқоролик хуқуқий муносабат бўлиб, унга асосан, бир шахс (қарздор) бошқа шахс (кредитор) фойдасига муайян харакатни амалга оширишга, чунончи: мол - мулкни топшириш, ишларни бажариш, хизматлар кўрсатиш, пул тўлаш ва х.к. ёки муайян харакатдан ўзини сақлашга мажбур бўлади, кредитор эса - қарздордан ўзининг мажбуриятларини бажарилишини талаб қилиш хуқуқига эга бўлади.
Шартномалар - махсулот етказиб бериш шартномаларига, хизматлар кўрсатиш бўйича, ижара шартномаларига ва бажариладиган ишларнинг хусусиятига қараб бошқа турларда бўлиши мумкин. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси бир йилга, бир йилдан ортиқ муддатга (узоқ муддатли - 5 йилгача) ёки тарафлар келишувида назарда тутилган бошқа муддатларга тузилиши мумкин. Агар шартномани амал қилиш муддати кўрсатилмаган бўлса, у бир йилга тузилган деб ҳисобланади.
Шартноманинг моҳияти қўйидаги бандлар бўйича ёритилиш мумкин:
2.2. Мижознинг (истеъмолчининг) мажбуриятлари;
3.2. Мижознинг ҳуқуқлари
Шартнома - эркинлик, ўзаро манфатдорлик, шартнома интизомига риоя қилиш, тарафларнинг мулкий жавобгарлиги принципларига асосланиб тузилади.
Хўжалик шартномаси, қоида тариқасида, тарафлардан бирининг Оферта (шартнома тузиш ҳақида таклиф) йўллаши ва иккинчи тараф (таклифни қабул қилиши) акцептлаши йўли билан тузилади.
Офертада шартноманинг муҳим шартлари ифода қилинган бўлиши шарт.
Оферта йўллаган шахс бошқа шахснинг (мижоз, истеъмолчи ва х.к.) акцептини олган пайтда шартнома тузилган ҳисобланади.
(Ўзбекистон Республикаси фуқоролик Кодекси. Тошкент «Адолат» 1996 йил 154 - 156 бетлар 27 боб. 364 - 370 моддалар).
Хўжалик шартномаси ёзма шаклда, 3 - нусхада хўжаликни ўзида тузилади.
Офертада шартноманинг муҳим шартлари ифода қилинган бўлиши шарт.
Тузилган вақтдан бошлаб кучга киради ва тарафлар учун мажбурий бўлиб қолади. Агарда оферта ва акцепт талаблари бажарилган бўлса, шартноманинг ёзма шаклига риоя этилган деб ҳисобланади.
Хўжалик - шартномани 7 кун ичида имзолаши ва тайёрловчига етказишга мажбурдир.
Агар шартнома шартлари бўйича хўжаликда эътироз пайдо бўлса хўжалик худди шу 7 - кун ичида келишмовчиликлар баёнининг икки нусхаси билан биргаликда тайёрловчига юборади.
Контрактация шартномасида у келишмовчиликлар билан имзоланганлиги кўрсатилади. Бу ҳақда маҳсулот тайёрлаш ва унинг сифати бўйича давлат бош инспекциясига албатта маълум қилиниши керак.
Тайёрловчи (ёки буюртмачи, истеъмолчи) келишмовчиликлар баёнини олгач 5 кун мабойнида уни кўриб чиқишга, қабул қилинган барча таклифларни шартномага киритишга, агар низоли масалалар бўлса худди шу муддатда хўжалик судига мурожат қилишга мажбурдир.
Имзоланган шартнома 3 кун ичида маҳсулот тайёрлаш ва уни сифати бўйича Давлат инспекциясига тақдим этилади. (Ўзбекистон Республикасининг «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий - хуқуқий базаси тўғрисида»ги қонуни. 11, 12, 13 моддалар).
Хўжалик шартномалари қандай қонуний ва меъёрий - хуқуқий хужжатлар асосида тузилади?
Хўжалик шартномаларини тузиш, бажариш, ўзгартириш ва бекор қилишда юзага келадиган муносабатлар «Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик кодекси», (1999 й). «Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари контрактация шартномаларини тузиш ва бажариш тўғрисида Низом» (1994й. 29 август), Ўзбекистон Республикасининг фермер хўжалиги тўғрисида (1998й. 30 апрел), Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат) тўғрисида (1998й. 30 апрел), Деҳқон хўжалиги тўғрисида (1998й. 30 апрел), Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида (1991й. 15 феврал), Ўзбекистонда тадбиркорлик тўғрисидаги (15 февраль 1991й. ¹207 - XII).
Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини шартномавий хуқуқий базаси тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунлари билан тартибга солинади.
Бу қонуннинг I бўлимида «Умумий» - қонунинг мақсади вазифалари, хўжалик шартномаси тушунган, тадбикорнинг фаолияти соҳасидаги шартномавий муносабатларнинг асосий қонунлари кўрсатилган. Бу қисмлар қуйдагилар:
Булардан ташқари Қонуннинг биринчи бўлимида шартнома тузувчиларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари.
Маҳаллий давлат ҳокимияти ва давлат бошқарув органларининг шартнома муносабатлари соҳасидаги ваколатлари кўрсатилган. Қонуннинг II бўлими.
- Хўжалик шартномасини тузиш, бажариш,згартириш ва бекор қилиш тартибига бағишланган.
III - бўлим - Хўжалик шартномаси бўйича талабномалар ва саволлар
IV - бўлим - Шартномавий муносабатларнинг ҳуқуқий жиҳатдан таъминланишини ташкил этиш.
Хўжалик шартномалари тўғрисидаги Қонун хужжатларига риоя этилишини назорат қилиш.
V - Шартнома мажбуриятларини бузганлик учун жавобгарлик.
Шартномаларни хуқуқий экспертизадан ўтказиш нима?
Бу дегани - шартнома хўжаликларнинг юристлари, ёки жалб этилган адвокатлар томонидан қонун хужжатларига мувофиқлиги юзасидан текшириб қурилиши демакдир. Шартномаларни уларнинг имзоларсиз тузишга йўл қўйилмайди. (1998 й. 29 август Ўзбекистон Республикаси қонунинг 21 - моддаси).
Агар хўжалик шартномаларида мўлжалланган ишлар қиймати энг кам иш ҳақининг 200 баробаридан ортиб кетса, бундай шартнома юристларнинг ёзма хулосасидан кейингина тузилади.
Даъволар, бахсларни ҳал қилиш тартиби.
Товарларни етказиб берувчи хўжаликлар учун, ёки хизмат ишларини бажарувчилар учун шартнома мажбуриятдаги камчиликларининг хусусияти, хили ёки холатига қараб, ўзига яраша қонун доирасида чоралар кўрилади. Уларнинг меъёри хар хил.
Агар хўжалик шартномалари бажарилмаса, бу тараф бошқа тарафга етказган зарарини тўлайди; муддатлари кечиктириб юборилса буюртмачига кечиктирилган хар бир кун учун 0,5% пения тўлайди (мажбурият бажарилмаган товар қийматидан), бироқ бу пения етказиб берилмаган товарлар қийматининг 50% - дан ошиб кетмаслиги керак.
Сифати, ассартименти лозим даражада бажарилмаганлиги учун шундай товарлар (ёки ишлар) қийматининг 20% миқдорида сотиб олувчи жарима ундириб олишга хақлидир; товарлар бут келмаган бўлса етишмаётган товарлар қийматини қўшган ҳолда бут (комплект) бўлмаган товарлар қийматининг 20% миқдорида етказиб берувчидан буюртмачи (сотиб олувчи) жарима ундиришга хақли. Агар товарлар лозим даражада ўраб, жойлаштириб жўнатилмаган бўлса 50% миқдорида жарима тўлайди.
Сотиб олувчи товарларни олишни асоссиз равишда рад этганлиги учун етказиб берувчига ўз вақтида олинмаган товарлар қийматининг 5% миқдорида; тез бузиладиган товарлар бўйича эса 10% миқдорида жарима тўлайди. Шу билан бирга етказиб берувчи ўз муддатида асоссиз сабабларга кўра товарлар қиймати тўланишини талаб қилишига хақлидир.
Ҳисоб - китоблар махсулот қабул қилиб олингандан сўнг 3 - 5 кундан кечиктирмай амалга оширилиши керак.
Контрактация шартномасини тизиш муддатини асоссиз ўтказиб юборганликлари учун томонлар хар бир ўтказиб юборилган кун учун энг кам ойлик ишг хақини 10% миқдорида, аммо энг кам ойлик иш ҳақининг 3 бараваридан ортиқ бўлмаган миқдорда жарима тўлайдилар.
Неустойка (жарима, пеня) тўланганлигидан қатъий назар, шартнома мажбуриятларини бузган тараф иккинчи тарафга шу зарар оқибатида ўзи етказган зарар қисмини ҳам қоплайди.
Шартнома тузиш амалиётида хўжалик судлари қўйидаги камчиликларни юзага чиқарганлар:
Ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчилоар ўртасида шартномаларни тузишда кўплаб хўжалик раҳбарлари. Бозор қонунларини, шартномаларни тузиш ва мажбуриятларини бажаришга тегишли бўлган қонун ва меъёрий ҳужжатларни яхши билмаганликлари